LAS ORIGINAS DE LA GLÈISA

         La glèisa de Mamisan, qu'es consacrada a Nòsta Dauna, qu'èra, shens dobte possible un edifici roman. Túulas a bòrds (pòts), esculturas, com caps plans, ovas, bilhatas, qu'estón trobats au bèth miei deus peirís d'aquera glèisa espatarrada en gran part a la fin deu sègle XVIll^au e pòden encoèra se véder encastrada dens las murralhas de daubuas maisons bastidas dab aquiths peirís.

         Aquiras túulas a pòts que dishan a pensar qu'aquera glèisa, au munsh a perpaus de las soas substructuras, e datarén deu periòde gallo-roman.

         Probable aquera glèisa estot bastida de cap au sègle VI^au, au lòc medís on estot martirisat Sent Galactòri  e on estoren transportats los òs deus sons companhons tuats preus Visigòts.

         Pendents  las guèrras de las invasions preus Sarrasins e Normands aus sègles VIII^au e X^au, tots los monuments e glèisas estoren desruits. Lo duc Sanche de Gasconha ajants vençut los Normands au parat de la batalha de Taller en 980 (o 982) e horabandit atau definitivament la region d'aqueth aucupant, relhuva  dab generositat l'abadia de Sent Sever, de cap a l'an 963. En 982, que la dota d'un gran nombre de biens, li balha glèisas dens los diocèsis d'Aira, de Dacs, d'Agen e de Bordèu.   Dens aqueth darrèr diocèsi, que son deu nombre de las donacions, las glèisas de Senta Maria de Mamisan, Senta Eulàdia de Bòrn, Senta Maria de Solac o de Fins de las Tèrras, dab las soas apartenenças.

         Los monges benedictins que s'installan donc a Mamisan.  Aquiths monastèris que son dens aquiths temps un larèr d'on partan, dens totas las direccions, arrais de fe, de sciença, de disciplina e de mors sentas. Los monges qu'artigan las seuvas e las lanas e atau aus alentorns deu sanctuari s'esten ua vasta cinta de terrenhs privilegiats, destinats a la fondacion d'ua vila navèra.  Las populacions qu'arriban en córrer, las maisons que's  gropan a l'entorn deu monastèri  e Mamisan qu'es lèu vinut pro important pr'avéder besonh de costumas, de leis particulàrias. Puish que vinen los privilègis, franquesas e libertats autrejadas a la vila naishenta preus ducs d'Aquitània, los reis d'Anglatèrra e mei tard deus reis de França, per tant que dejà, au sègle XIau, Senta Maria de Mamisan qu'es signalada sus ua mapamonda d'ua "Apocalipsa" escrivuda preu monge Beatus de Liebana, e on, a costat deu monastèri  de Sent Sever, au quau l'autor balha singulàrias proporcions, qu'i a ua glèisa qui es nomada Sancta Maria ... sanensis. Las permèras letras d'aqueth darrèr mòt que son boishadas dens lo manuscrit e que cau probablament restituir Mimisanensis, qu'es a díser Senta Maria de Mamisan.

         La glèisa de Mamisan pertenents a un monastèri, lo servici paropiau qu'èra perfèitament distint deu deu priorat. Que's pausava lavetz un problèma, lo deu lojatment  deu caperan,  qui n'estot definitivament arreglat sonque'n 1288, quan a la demanda de Vital d'Arrast, lavetz caperan de Mamisan, Edoard 1èr hit don d'ua plaça situada a costat de la glèisa aperada placea regalis, entau que lo caperan e los sons successors pusquin i bastir ua damora e ne gaudir librament, autan que serén cargats deu servici de la paròpia. Pr'aquò, qu'an l'interdiccion, a pena de confiscacion, d'utilizar aqueth lòc en quauqua auta destinacion que sii.

     Que saben fin finau pauc de causas suus biens e revinguts deu priorat a la fin deu sègle XIII^au.

 Au miei deu sègle seguent, los sons revinguts qu'èran taxats per l'arquevescat sus la basa de 120 liuras, çò qui valèva tres còps los revinguts deu caperan de Parentis, lo mei aisat deus caperans deu país. Ua part deus revinguts que vinèvan de la mieitat de las desmas  de Mamisan e de Biars, au miei de lasquaus figuravan cèrtament las duas nassas dishadas, l'ua entre 1130 e 1136 per lo duc Guilhèm X, l'auta mei tard per Pèire de Bordèu, hilh de Guilhèm Prevòst.  L'auta mieitat de las desmas èra infeudada a mantuns abitants de Mamisan, qui en tinèvan los tres quarts deu rei duc e la rèsta de l'abat de Sent Sever.  Le prior de Mamisan que devèva pr'aquera part, aus termis deu reglament deu desacòrd intervingut en 1122 entre l'arquevesque de Bordèu e l'abat de Sent Sever, versar cada annada la soma de 30 sòus a l'arquevesque.

Descripcion de la glèisa Senta Maria de Mamisan

Part 1

D'auts còps qu'entravan dens la glèisa pr'un clochèr-pòrge dab tres granas arcadas en arc trencat plaçadas a bisa, a sococ e a mijorn. La de sococ qu'estot completament  tapoada, pr'amor deus sables de la duna qui hasèn puishèu shets cès au pòrge pr'aquera obèrtura. Las arcadas de bisa e mijorn qu'estoren parciaument murradas e barradas per pòrtas. L'arcada de solhuvant que balhava accès a la nau de la glèisa, per un portau ricament escultat.

         Aqueth clochèr pòrge, unica part uei existenta, qu'estot bastit en gròssa túula, l'agulha qu'es cobèrta de barbalòts. A la soa basa, las murralhas que dishan véder cordiòla de blòcs de pèira herriau d'un gran hòrt ric, talhat en mejan aparelh e de pèira calcària. Que trobavan egaument aquistas blòcs de minerau negue en gran quantitat dens la part maserada.

         Lo devath deu pòrge que pagèra a l'interior ueit mètres de longor e autant de largor e  correspon a la largor de la nau mediana de la glèisa. Las murralhas qu'an ua espessor d'un  mètre, sostenudas a cada còrn per contrahòrts exteriors.

            A quinze mètres de hautor que's lhuva ua vòuta en ogiva. Entre la vòuta e lo teit, lo campanèr que compren ua sala hauta, benlhèu d'auts còps fortificada e d'on podèvan passar en suspart de las vòutas de la glèisa. Ad aquera sala hauta qu'accedivan per ua toreta d'escalèr en túulas com lo campanèr, sòrta de poligòne irregular inscrivut dens lo còrn nòrd-oèst de la glèisa.

         La murralha de solhuvant on es traucat lo portau, que pòrta lo relhèu deu Crist en glòri e las estatuas deus dotze apòstols. Que compòrta un embaish, d'on partan las colomnas enquadrants l'obertura deu portau e las colomnas de solhuvant de las obèrturas nòrd e sud deu pòrge, ua cornissa escultada, situada a 2,90 m, qui perlonga l'abac deus capitèths e a l'ensús de laquau la murralha e fòrma un retrèit, la cornissa portants atau dus de las estatuas deus apòstols ; fin finau a haut o baish 5,50 m deu sòu, tres rengs de túulas en salhida a camps arredonits que fòrman ua dusau cornissa, servints de basa a un retrèit qui pòrta lo relhèu deu Crist en glòri e las dètz autas estatuas.

           Au-devath d'aquera galeria d'apòstols lo portau que compren :

—   un  timpan  dab ua adoracion deus Magues ;

—   ua arquivòlta dab las Verges bravas e las Verges hòlas ;

—   ua arquivòlta dab los profètas ;

—  ua arquivòlta dab un zodiac.

         Las tres arquivòltas, cargadas de personatges, que son acompanhadas e separadas per quate arquivòltas mèi estreitas, portants huelhatges. Aqueth arc de vòuta qu'es portat de cada costat per tres colomnas alternants dab quate colomnetas corresponents a las arquivòltas.

         Aqueth portau qu'estot descrivut d'ua faiçon hòrt detalhada per mantuns autors com Thòre, l'abat Depart, G. Beaurain, F. Salet e E. Goiheneche. Qu'es ua de las òbras las mei  interessantas e las mei saborosas que l'Atge Mejan agi dishadas en Gasconha e presenta, dab lo portau de la catedrau de Dacs, lo mei ric ensemble d'escultura gotica deu departament (F. Salet, Congrès Arqueologic de Bordèu, 1939).

         Lo son interès istoric qu'es considerable e pòrta indicacions preciosas sus l'istòria de l'Atga Mejan e la vita vitanta, sustot per las soas representacions deu zodiac.

         Dens la galeria deus apòstols, un personatge que s'amerita d'i portar ua espiada atentiva, qu'es Sent-Jaques-lo-Màger, a costat de Sent-Pèir a la dreta deu Crist. Que tien lo pau de peregrin; la soa panetèra e la correja que li barra la peitrina que son timbradas de crèscs de Galiça. Que's pòt en dedusir que Mamisan constituís un estanc sus l'ua de las rotas de Sent-Jaques.  Peregrins vinuts d'Anglatèrra, de Bretanha, de Normandia qu'arribavan per mar a Solac, on veneravan las relicas de Senta-Veronica.  Emili Male qu'a hèit remarcar qu'es ua de las mei ancianas representacions de l'apòstol dens lo costume deus peregrins.

         Que senten dens aqueth portau, dens la soa composicion e la representacion deus personatges, ua hòrta semblança dab l'escultura espanhòla de la debuta deu sègle XII^au. Aquiras frisas e galerias hautas que son hòrt frequentas, precisament suu camin de Sent-Jaques e representan lo medís tèma : a Santa-Maria-la-Real de Sangüesa, a Santillana del Mar, a Villarcazar de Sirga, a Santiago de Carrion-de-los-Condes  e a San-Pedro de Moarves.

Descripcion de la glèisa Senta Maria de Mamisan

Part 2

Entram donc per 'queth portau dens la nau gotica. L'abat Depart que nes a dishat ua  descripcion pro precisa de la glèisa tau qu'existiva deu son temps, entre 1790 e 1898, data  de la soa demolicion.

         Bastida en túulas, que comprenava ua nau centrau de tres travadas e de duas nau-costèras, lo tot butants a sococ suu clochèr-porge e a capavant suu partèr, lhuvat après l'esbolh deu transept e deu còr.

         A l'exterior, non comprés lo campanèr, la longor totau qu'èra de 21,70 m e la largor de  16,70 m, las parets goterèus que hasèvan 12,20 m de haut e 0,95 m d'espessor. La murralha a mijorn qu'èra renforçada de quate contrahòrts recents, parièr per la murralha de capavant.

La murralha de bisa que sembla avéder guardada los sons contrahòrts primitius plans a coston.

         La nau centrau qu'èra òrb e las nau-costèras èran esclairadas per tres fernestas sus cada murralha laterau, en arc trencat a l'exterior, en plen cintre a l'interior, esclairants las capèras lateraus, situadas dens la permèra travada de cada costat. A la paret nòrd qu'eston acoladas recentament ua sacristia e ua capèra de las honts qui valèvan en longor la permèra travada de la nau-costèra e la mieitat de la seconda travada e n'atingiva pas la taula de las fernèstas esclairants aquiras travadas.

         Lo plan d'aquera glèisa, per çò que'n subsistava qu'èra simple : ua nau de tres travadas dab duas nau-costèras. Quate pielars que sostenavan la vòuta, mei dus pilastres engatjats sus cadua de las parets. Las tres travadas de la nau centrau qu'èran arcadas d'ogivas simplas  dab claus planas shets ornament, pielars, nervuras e vòutas èran en túula.

          Los pielars, en fòrma de crotz grèca, que pageravan 7,55 m de haut, qu'avèn dus ressauts dens cada còrn destinats a recéber los arcs totaus, las arcadas e las nervuras de la vòuta, la soa basa qu'èra de bèscant e n'avèn qu'ua motladura en guisa de capitèth.

          Lo perhiu deus arcs de las granas arcadas qu'èra plan per daubuns e comportava un planèr contornat de dus tòrs entre duas motladuras per d'auts. Aquò que sembla indicar un cèrt espaçament dens la construccion.

          Las vòutas de las nau-costèras qu'èran mei baishas que la de la nau de 50 a 60 cm e la soa arquitectura èra particularament interessanta : qu'èran voutadas en berç trencats transvessèrs, cada berç correspondants a ua de las grans arcadas.

Estant donat la soa hautor, que contrabutavan dab hòrt eficacitat la vòuta de la nau e ne necessitavan atau sonque los contrahòrts plans qui subsistivan sus la murralha nòrd.

Aqueth mòde de voutatge en berç transversaus qu'es pro rar per s'ameritar d'estar signalat.

Les travadas de las nau-costèras que comunicavan entr'eras pr'arcs trencats, shets dobte a coston, dont la clau atingiva lo despart deus berç trencats transvessèrs.

          La nau que contenèva a capavant lo mèste-autar e dens las nau-costèras las capèras de Sent-Pèir deu costat de l'Evangili, e de Sent-Andrèu deu costat de l'Epistòla.

          Preu periòde anterior a 1790, annada on lo gran campanèr, lo transept e ua part de la vòuta de la glèisa e s'espatarran, n'am sonque quauquas chifras e descripcions pauc precís.

          Que tròbam entresenhas preciosas dens lo memòri enviat pr'En Bouty, caperan de Mamisan, a Monsénher Maniban a Bordèu en 1731 e dens las nòtas de Jan Jaufré Lòste, caperan de Parentis e arquiprèste de Buch e de Bòrn.

          Au parat d'ua visita oficiau que J.G. Lòste hèi a Mamisan lo 18 de mai de 1778, que tròba las dimensions seguentas   :

"... qu'èm entrats dens la glèisa. L'ajant hèit arpentar qu'am trobat que desempuish la pòrta principau dinc au sanctuari qu'i a 128 pès, e dens los collateraus qu'i a duas capèras, l'ua dedicada a Sent-Nicolau, e l'auta a Sent-Ròc.  Cana en man, qu'i am trobat 65 pès de largor.

          "Lo còs de la glèisa estants un deus mei bròis edificis de l'antiquitat, a ueit pielars, lo tot en túulas e pèira nega. Estants sortit de l'interior de la glèisa per ne har lo torn, qu'am examinat un hòrt gran nombre de henalhas qui prenen desempuish lo fondament dinc au som, çò qui disha a pensar que sa roeina, tau com la deu campanèr es inevitable e medís shets remèdi."

          Ua auta visita de Lòste, lo 9 de mai de 1787 que balhava la resulta seguenta :

          "— La glèisa  : lo vaishèth n'es superbe, qu'es ua basilica magnifica. Las vòutas, sii las nau-costèras, sii la principau, siin las qui fòrman los braç de la crotz, que son pleas de henalhas e qu'an hrèita de reparacions. Los arcèus suus quaus e pòsan las diferentas vòutas que pareishen fatigats dens cèrts endrets. La vòuta deu sanctuari qu'es henalhada en mantuns endrets.

          "— Lo Clochèr : Las murralhas e la cobèrtura que son en bon estat, l'escalèr maishant. Los pòsts qui sostenèvan las campanas ne son pas solides. Qu'i a duas granas campanas, quate mejanas, la campana deu còr e lo timbre de l'arrelòtge".

          L'aclapament que devèva se produsir plan lèu. Au parat d'ua ventòrla en 1790, lo campanèr a l'ensús deu transept desapitava dens la soa caduda lo còr e ua part de la vòuta de la nau.

          Que resulta de 'quiras descripcions que 128 pès équivalent a haut o baish 41,50 m, 65 pès a 21 m. La part aclapada pagerava donc 20 m de mei de cap a capavant que l'edifici subsistant au sègle XIXau. La largor de 21 m qu'indica que comportava un transept qui, de bisa a mijorn, pagerava 21 m, sii 6,20 m de mei que la largor de la nau e de las nau-costèras, sii 3,10 m enlà de cada murralha laterau. De mei la glèisa que comportava 8 pielars au lòc de quate de l'edifici deu sègle XIXau : dus de 'quiths pielars qu'estón negats dens lo partèr e après 1790, que n'i avè donc dus auts de cap a capavant, que son manifèstament los de la crotzada deu transept, qui suportavan lo gran campanèr. Lo transept qu'avè shets dobte ua pòrta a mijorn, pr'amor lo caperan Bouty que menciona en 1731 un aiga-senhader au darrèr pielar, deu costat de l'Epistòl. Que devèva har lo pendent d'ua  petita pòrta plaçada a bisa preu servici deu caperan.

Descripcion de la glèisa Senta Maria de Mamisan

Part 3

Lo campanèr qu'èra famós, que's vedè de lunh en mar e dens tot lo país que coneishèn lo provèrbe  :

                                  Diu nes guarda

                                  De la coda de la balena

                                  Deu cant de la serena

                                  Deu clochèr de Mamisan

                                  E de la tor de Cordoan.

          Dab las descripcions qu'estot de pèira talha. La soa agulha qu'èra en barbalòts, com l'agulha actuau deu campanèr de sococ; qu'èra "d'ua grandor e hautor immensa, en faiçon de pan de sucre, cobèrt de bòi en fòrma de lausa" dit lo caperan Bouty en 1731.

          Thore que preten vint ans après l'aclapament que lo clochèr serviva de far.

          Lo capcèr de la glèisa, a capavant de la crotzada deu transept, devèva pagerar haut o baish 12 m de pregondor, dab ua absida principau entornejada d'ua o duas absidiòlas de cada costat, obrints suus braç deu transept. La multiplicitat deus autars deu sègle XVIIau pleiteja  en favor de l'existéncia de 'quiras absidiòlas. En 1630 qu'i avè tretze autars, mei la capèra Sent-Nicolau. En 1671 que comptavan los autars de Nòsta-Dauna, Sent-Nicolau, Senta-Margalida, Sent-Jaques, los Sents Fabian e Sebastian, Sent-Marc, Sent-Ròc, Sent-Antòni, Sent-Jan e Sent-Pèir, mei un autar au près de la predicadera.

Que ne'n dishèren alavetz que tres, lo de la Verge au centre, lo de Sent-Nicolau (qu'i avè ua confrairia au son nòm) a qui adjunhot Sent-Jan Baptista e Sent-Antòni, e lo de Senta-Margalida dab Sent-Jaques e Sent-Ròc. La preséncia de Sent-Nicolau, Sent-Ròc e Sent-Antòni que s'explica preu peregrinatge, aquiths sents "guaridors" acompanhants sovent lo culte de Sent-Jaques sus la rota de Compostèla.  Parièr qu'es simptomatic l'eclipsi deu culte de 'quiths sents coïncidints dab la decadéncia deu peregrinatge.

          Com la glèisa de Mamisan qu'èra au còp conventuau e paropiau, qu'avè un còr separat de la nau pr'ua gran grasilha de hèr. Aqueth obratge d'un trabalh remirable, qu'èra, çò dit Thore, un cap-d'òbra de paciéncia dens l'execucion e la delicatessa, dens la causida de las fòrmas. L'artista qu'i avè figurat escènas deu Testament Ancian e Navèth, l'obratge èra a jorn.

          Las parets interioras qu'èran ornadas de frescas presentants escènas e personatges de  la bíblia, acompanhats d'inscripcions goticas. Qu'estoren gratadas e emblanquidas, shets dobte en 1722, pr'amor que tròbam ad aquera data la nòta seguenta dens un libe de comptes de la Fabrica : "Mei pagat au nomat d'Arbajet d'Escorça, per duas cargas de caucia per grifonar la glèisa, 30 liuras." — "Mei balhat aus maçons tant per avéder grifonhat la glèisa que per lo son viatge e erras 307 liuras, 10 sòls".

          En 1731, lo caperan Bouty, dens lo questionari enviat a l'arquevèscat, au n°29, que respon de la manièra seguenta : "N'i a pas mei ni estatuas, ni pintruras indecentas".

          Aquiras pintruras devèvan datar de l'Atge Mejan. Qu'an acusat lo fanatisme ignorant deu caperan qui'us hèit emblanquir, mes e saben si es un caperan qui n'a pres l'iniciativa ? Pr'amor qu'èra ua epòca on tot çò qui portava la data de l'Atga Mejan èra tractat de gotic e de barbare.

          L'abat Depart que descobrit en 1887 un tròç de 'quiras frescas devath lo cauceatge.

Un permèr panèu, limitat per dus pilastres ornats, representants tres personatges  : un òmi joen, portants ua par d'emparras e ua cama de bòi a partir deu jolh e hadents ua gèste d'imploracion, un òmi a jolhs cohat d'ua tòca, un òmi cohat d'un capèth e s'arrossegants dab l'ajuda de dus patins ; au-devath, ua inscripcion en caractèrs deu sègle XIIIau o XIVau, dont se podèva legir :  "com los malaus  :::" A costat, un aut tablèu representants un prèste en davant d'ua taula o un autar, au devath ua inscripcion. Lo tot qu'èra a 1,30 m deu sòu.

          A l'ensús de la pòrta d'entrada, a l'interior de la glèisa, que's trobava ua tribuna en bòi, comportants ua grasilha en bòi escultada e on accedavan per un escalèr en espirala. Lo tot qu'èra cauceat. Aquesta tribuna portava òrgues en 1671.

          Com las frescas e la tribuna, lo portau n'avè pas escapat ad aqueth abonde de caucia dont avè recebut mantuas jaças. L'abat Depart qu'avè enterprés en 1883 de desbarrassar menimosament las esculturas, portau e galeria deus apòstols, qui èran policròmes en verd, blur, jaune e ròse.

          De tota la decoracion interiora de la glèisa ne'ns son parvingudas que tres estatuas  qui hiren estujadas preus hidèus en 1793 : la magnifica Verge au nin deu sègle XVIIau de l'autar màger, e duas estatuas en bòi, quasi grandor natura, Sent-Pèir e Sent-Pau e qui semblan datar egaument deu sègle XVIIau.

Descripcion de la glèisa Senta Maria de Mamisan

Part 4 

          De 'quera glèisa ne sobra uei sonque lo clochèr-pòrge devath loquau se tròban lo portau e la galeria deus apòstols, e on se pausa la question : aurén podut sauvar aquera glèisa dens las soas pagèras iniciaus ?

          Ancians documents conservats aus archius de la vila que pròban que taus projèctes existivan. Ua restauracion qu'èra envisatjada en 1822 e importantas reparacions qu'estoren efectuats en 1825, mes n'estot guaire sufisent. La susfàcia de 'quera glèisa estants tròp redusida preus besonhs de la paròpia, un aut projècte de restauracion, comprenents un alargament dab ua travada suplementària e ua absida centrau dab ua absidiòla de cada costat, estot hèit en 1866. Mes, a despart de las reparacions somàrias, com la refeccion deu teit e l'apeçatge de contrahòrts, aquiths plans s'estanquèren au son estat de projècte.

         Fin finau, en 1887, un rapòrt de l'arquitècte departementau que constata la gran desanada de la façada sud e l'aclapament de las vòutas de la nau-costèra sud, devut a la construccion non adaptada de la carpenta dab fèrmas trencadas e pitraus de 11 m, longor considerabla, tròp leugièra per la superfícia a cobrir, alavetz qu'existiva per portar los balestrèrs punts de supòrt naturaus, suus pielars de la nau. Arron lo desplomb de la murralha sud, los pitraus qu'an seguit lo movement. La de la dusau fèrma s'es copada e las autas qu'an floishat accentuants la possada sus la murralha sud.

         De 'quera floishada deus pitraus resultava qu'aquiths premèvan suus soms de las  vòutas de la nau-costèra sud, provocants atau ua fatiga de las claus e l'esglachada deus esquinçons devath la carga. Aquera nau-costèra sud qu'èra vaduda tan dangerosa, miaçants l'esclapament, que l'arquitècte aconselhava de l'interdíser aus fidèus.

         La murralha nòrd qu'auré podut estar conservada arron ua tapoada de las henalhas, mes la murralha sud, lo teit e las vòutas qu'èran a desbastir e a tornar bastir. Aquiths trabalhs qu'entrainavan frais enòrmes e ne rendava pas un aspècte omogène a un ensemble dejà troncat, e qui èra, de totas faiçons, tròp petit. L'arquitècte que preconisava donc la construccion d'un edifici nau sus un aut emplaçament, tot en aconselhant de conservar l'anciana glèisa per lo soviéner que representava e la valor deu son portau.

         Per las seguidas, un projècte de demolicion estot sosmés en mars de 1893 e complit en 1898. Ua nava glèisa estot bastida mei a capavant de l'aglomeracion, au centre actuau deu borg.

Reconstitucion numerica

Reconstitucion numerica de la glèisa au sègle XIV^au per Dàvid Cochard

Ne'n damòra sonque lo clochèr-pòrge qui's tròba a l'esquèrra de l'imatge.