Priorat sègle XIIau - Istòria d'un monument

LAS ORIGINAS DE LA GLISA

La glisa de Mamisan, qu'es consacrada a Nòsta Dauna, qu'èra, shetz dobte possible un edifici roman. Tuulas a bòrds (pòts), esculturas, com caps plans, ovas, bilhatas, qu'estoren trobats au bèth mei deus peirís d'aquera glisa espatarrada en gran part a la fin deu sègle XVIll^au e pòden enqüèra se véder encastrada dens las murralhas de daubuas maisons bastidas dab aquiths peirís.

Aquiras tuulas a pòts que dishan a pensar qu'aquera glisa, au mens a perpaus de las soas substructuras, e datarén deu periòde gallo-roman.

Probable aquera glisa qu'estot bastida de cap au sègle VI^au, au lòc medís ond estot martirisat Sent Galactòri e ond estoren transportats los òs deus sons companhons tuats preus Visigòts.

Pendents las guèrras de las invasions preus Sarrasins e Normands aus sègles VIII^au e X^au, tots los monuments e glisas estoren desruits. Lo duc Sanche de Gasconha ajants vençut los Normands au parat de la batalha de Taller en 980 (o 982) e horabandit atau definitivament la region d'aqueth aucupant, reluva dab generositat l'abadia de Sent Sever, de cap a l'an 963. En 982, que la dota d'un gran nombre de bens, li balha glisas dens los diocèsis d'Aira, d'Acs, d'Agen e de Bordèu. Dens aqueth darrèr diocèsi, que son deu nombre de las donacions, las glisas de Senta Maria de Mamisan, Senta Eulàdia de Bòrn, Senta Maria de Solac o de Fins de las Tèrras, dab las soas apartenenças.

Los monges benedictins que s'installan donc a Mamisan. Aquiths monastèris que son dens aquiths temps un larèr d'on partan, dens totas las direccions, arrais de he, de sciença, de disciplina e de mors sentas. Los monges qu'artigan las seuvas e las lanas e atau aus alentorns deu sanctuari s'esten ua vasta cinta de terrenhs privilegiats, destinats a la fondacion d'ua vila navèra. Las populacions qu'arriban en córrer, las maisons que's gropan a l'entorn deu monastèri e Mamisan qu'es lèu vinut pro important pr'avéder besonh de costumas, de leis particulàrias. Pui que vènen los privilègis, franquesas e libertats autrejadas a la vila naishenta preus ducs d'Aquitània, los reis d'Anglatèrra e mèi tard deus reis de França, per tant que dijà, au sègle XIau, Senta Maria de Mamisan qu'es signalada sus ua mapamonda d'ua "Apocalipsa" escrivuda preu monge Beatus de Liebana, e ond, a costat deu monastèri de Sent Sever, au quau l'autor balha singulàrias proporcions, qu'i a ua glisa qui es nomada Sancta Maria ... sanensis. Las permèras letras d'aqueth darrèr mòt que son boishadas dens lo manuscrit e que cau probablament restituir Mimisanensis, qu'es a díser Senta Maria de Mamisan.

La glisa de Mamisan pertenents a un monastèri, lo servici paropiau qu'èra perfèitament distint de'u deu priorat. Que's pausèva lavetz un problèma, lo deu lojatment deu caperan, qui n'estot definitivament arreglat sonque'n 1288, quèn a la demanda de Vital d'Arrast, lavetz caperan de Mamisan, Edoard 1èr hit don d'ua plaça situada a costat de la glisa aperada placea regalis, entau que lo caperan e los sons successors pusquin i bastir ua damòra e ne gaudir librament, autant que serén carcats deu servici de la paròpia. Per 'quò, qu'an l'interdiccion, a pena de confiscacion, d'utilizar aqueth lòc en quauqua auta destinacion que singui.

Que saben fin finau pauc de causas suus bens e revinuts deu priorat a la fin deu sègle XIII^au.

Au mei deu sègle seguent, los sons revinuts qu'èran taxats per l'arquevescat sus la basa de 120 liuras, çò qui valè tres còps los revinuts deu caperan de Parentis, lo mèi aisat deus caperans deu país. Ua part deus revinuts que vinèn de la meitat de las desmas de Mamisan e de Biars, au mei de lasquaus figurèvan cèrtament las duas nassas dishadas, l'ua entre 1130 e 1136 per lo duc Guilhèm X, l'auta mèi tard per Pèire de Bordèu, hilh de Guilhèm Prevòst. L'auta meitat de las desmas qu'èra infeudada a mantuns abitants de Mamisan, qui ne tenèn los tres quarts deu rei duc e la rèsta de l'abat de Sent Sever. Lo prior de Mamisan que divè per 'quera part, aus termis deu reglament deu desacòrd intervinut en 1122 entre l'arquevesque de Bordèu e l'abat de Sent Sever, versar cada annada la soma de 30 sòus a l'arquevesque.

Descripcion de la glisa Senta Maria de Mamisan

D'auts còps qu'entrèvan dens la glisa pr'un clochèr-pòrge dab tres granas arcadas en arc trencat plaçadas a bisa, a sococ e a mijorn. La de sococ qu'estot completament tapoada, pr'amor deus sables de la duna qui hadèn puishiu shetz cès au pòrge per 'quera aubèrtura. Las arcadas de bisa e mijorn qu'estoren parciaument murradas e barradas per pòrtas. L'arcada de só-luvant que balhèva accès a la nau de le glisa, per un portau ricament escultat.

Aqueth clochèr pòrge, unica part uei existenta, qu'estot bastit en gròssa tuula, l'agulha qu'es cobèrta de barbalòts. A la soa basa, las murralhas que dishan véder cordiòla de blòcs de pèira herriau d'un gran hòrt ric, talhat en mejan aparelh e de pèira calcària. Que trobèvan egaument aquistes blòcs de minerau negue en gran quantitat dens la part maserada.

Lo devath deu pòrge que pagèra a l'interior ueit mètres de longor e autant de largor e correspon a la largor de la nau mediana de la glisa. Las murralhas qu'an ua espessor d'un mètre, sostenudas a cada còrn per contrahòrts exteriors.

A quinze mètres de hautor que's luva ua vòuta en ogiva. Entre la vòuta e lo teit, lo campanar que compren ua sala hauta, belèu d'auts còps fortificada e d'on podèn passar en suspart de las vòutas de la glisa. Ad aquera sala hauta qu'accedivan per ua toreta d'escalèr en tuulas com lo campanar, sòrta de poligòne irregular inscrivut dens lo còrn nòrd-oèst de la glisa.

La murralha de só-luvant ond es traucat lo portau, que pòrta lo relhèu deu Crist en glòri e las estatuas deus dotze apòstols. Que compòrta un embaish, d'on partan las colomnas enquadrants l'aubertura deu portau e las colomnas de só-luvant de las obèrturas nòrd e sud deu pòrge, ua cornissa escultada, situada a 2,90 m, qui perlonga l'abac deus capitèths e a l'ensús de lequau la murralha e fòrma un retrèit, la cornissa portants atau dus de las estatuas deus apòstols ; a la hèita fin, a haut o baish 5,50 m deu sòu, tres rengs de tuulas en salhida a camps arredonits que fòrman ua dusau cornissa, servints de basa a un retrèit dont pòrta lo relhèu deu Crist en glòri e las dètz autas estatuas.

Au-devath d'aquera galeria d'apòstols lo portau que compren :

— un timpan dab ua adoracion deus Magues ;

— ua arquivòlta dab las Verges bravas e las Verges hòlas ;

— ua arquivòlta dab los profètas ;

— ua arquivòlta dab un zodiac.

Las tres arquivòltas, cargadas de personatges, que son acompanhadas e separadas per quate arquivòltas mèi estreitas, portants hulhatges. Aqueth arc de vòuta qu'es portat de cada costat per tres colomnas alternants dab quate colomnetas corresponents a las arquivòltas.

Aqueth portau qu'estot descrivut d'ua faiçon hòrt detalhada per mantuns autors com Thòre, l'abat Depart, G. Beaurain, F. Salet e E. Goiheneche. Qu'es ua de las òbras las mèi interessantas e las mèi sabrosas que l'Edat Miejancèira agi dishadas en Gasconha e presenta, dab lo portau de le catedrau d'Acs, lo mèi ric ensemble d'escultura gotica deu departament (F. Salet, Congrès Arqueologic de Bordèu, 1939).

Lo son interès istoric qu'es considerable e pòrta indicacions preciosas sus l'istòria de l'Edat Miejancèira e la vita vitanta, sustot per las soas representacions deu zodiac.

Dens la galeria deus apòstols, un personatge que s'amerita d'i portar ua espiada atentiva, qu'es Sent-Jaques-lo-Màger, a costat de Sent-Pèir a la dreta deu Crist. Que ten lo pau de peregrin; la soa panetèra e la correja que li barra la peitrina que son timbradas de crèscs de Galiça. Que's pòt en dedusir que Mamisan constituís un estanc sus l'ua de las rotas de Sent-Jaques. Peregrins vinuts d'Anglatèrra, de Bretanha, de Normandia qu'arribèvan per mar a Solac, on venerèvan las relicas de Senta-Veronica. Emili Male qu'a hèit remarcar qu'es ua de las mèi ancianas representacions de l'apòstol dens lo costume deus peregrins.

Que senten dens aqueth portau, dens la soa composicion e la representacion deus personatges, ua hòrta semblança dab l'escultura espanhòla deu començament deu sègle XII^au. Aquiras frisas e galerias hautas que son hòrt frequentas, precisament suu camin de Sent-Jaques e representan lo medís tèma : a Santa-Maria-la-Real de Sangüesa, a Santillana del Mar, a Villarcazar de Sirga, a Santiago de Carrion-de-los-Condes e a San-Pedro de Moarves.

Entram donc per 'queth portau dens la nau gotica. L'abat Depart que nes a dishat ua descripcion pro precisa de la glisa tau qu'existiva deu son temps, entre 1790 e 1898, data de la soa demolicion.

Bastida en tuulas, que comprenèva ua nau centrau de tres travadas e de duas nau-costèras, lo tot butants a sococ suu clochèr-pòrge e a capavant suu partèr, luvat après l'esbolh deu transept e deu còr.

A l'exterior, non comprés lo campanèr, la longor totau qu'èra de 21,70 m e la largor de 16,70 m, las parets goterèus que hadèn 12,20 m de haut e 0,95 m d'espessor. La murralha a mijorn qu'èra renforçada de quate contrahòrts recents, parelh per la murralha de capavant.

La murralha de bisa que sembla avéder guardada los sons contrahòrts primitius plans a coston.

La nau centrau qu'èra òrb e las nau-costèras èran esclairadas per tres fernèstas sus cada murralha laterau, en arc trencat a l'exterior, en plen cintre a l'interior, esclairants las capèras lateraus, situadas dens la permèra travada de cada costat. A la paret nòrd qu'estoren acoladas recentament ua sacristia e ua capèra de las honts qui valèn en longor la permèra travada de la nau-costèra e la meitat de la seconda travada e n'atingiva pas la taula de las fernèstas esclairants aquiras travadas.

Lo plan d'aquera glisa, per çò que'n subsistiva qu'èra simple : ua nau de tres travadas dab duas nau-costèras. Quate pielars que sostenèn la vòuta, mèi dus pilastres engatjats sus cadua de las parets. Las tres travadas de la nau centrau qu'èran arcadas d'ogivas simplas dab claus planas shetz ornament, pielars, nervuras e vòutas èran en tuula.

Los pielars, en fòrma de crotz grèca, que pagerèvan 7,55 m de haut, qu'avèn dus ressauts dens cada còrn destinats a recéber los arcs totaus, las arcadas e las nervuras de la vòuta, la soa basa qu'èra de bèscant e n'avèn qu'ua motladura en guisa de capitèth.

Lo perhiu deus arcs de las granas arcadas qu'èra plan per daubuns e comportèva un planèr contornat de dus tòrs entre duas motladuras per d'auts. Aquò que sembla indicar un cèrt espaçament dens la construccion.

Las vòutas de las nau-costèras qu'èran mèi baishas que la de la nau de 50 a 60 cm e la soa arquitectura èra particularament interessanta : qu'èran vòutadas en berç trencats transvessèrs, cada berç correspondants end ua de las grans arcadas.

Estant donat la soa hautor, que contrabutèvan dab hòrt eficacitat la vòuta de la nau e ne necessitèvan atau sonque los contrahòrts plans qui subsistivan sus la murralha nòrd.

Aqueth mòde de voutatge en berç transversaus qu'es pro reale per s'ameritar d'estar signalat.

Las travadas de las nau-costèras que comuniquèvan entr'iras pr'arcs trencats, shetz dobte a coston, dont la clau atingiva lo despart deus berç trencats transvessèrs.

La nau que contenèva a capavant lo mèste-autar e dens las nau-costèras las capèras de Sent-Pèir deu costat de l'Evangili, e de Sent-Andrèu deu costat de l'Epistòla.

Preu periòde anterior a 1790, annada on lo gran campanar, lo transept e ua part de la vòuta de la glisa e s'espatarran, n'am sonque quauquas chifras e descripcions pauc precís.

Que tròbam entresenhas preciosas dens lo memòri enviat pr'En Bouty, caperan de Mamisan, a Monsénher Maniban a Bordèu en 1731 e dens las nòtas de Jan Jaufré Lòste, caperan de Parentis e arquiprèste de Buch e de Bòrn.

Au parat d'ua visita oficiau que J.G. Lòste hèi a Mamisan lo 18 de mai de 1778, que tròba las dimensions seguentas :

"... qu'èm entrats dens le glisa. L'ajant hèit arpentar qu'am trobat que dempús la pòrta principau dinc au sanctuari qu'i a 128 pès, e dens los collateraus qu'i a duas capèras, l'ua dedicada a Sent-Nicolau, e l'auta a Sent-Ròc. Cana en man, qu'i am trobat 65 pès de largor.

"Lo còs de la glisa estant un deus mèi bròis edificis de l'antiquitat, a ueit pielars, lo tot en tuulas e pèira nega. Estant sortit de l'interior de la glisa per ne har lo torn, qu'am examinat un hòrt gran nombre de henalhas qui prenen dempús lo fondament dinc au som, çò que disha a pensar que sa roeina, tau com la deu campanar es inevitable e medís shetz remèdi."

Ua auta visita de Lòste, lo 9 de mai de 1787 que balhèva la resulta seguenta :

"— La glísia : lo vaishèth n'es superbe, qu'es ua basilica magnifica. Las vòutas, singuin las nau-costèras, singui la principau, singuin las qui fòrman los braç de la crotz, que son pleias de henalhas e qu'an hrèita de reparacions. Los arcèus suus quaus e pòsan las diferentas vòutas que pareishen fatigats dens cèrts indrets. La vòuta deu sanctuari qu'es henalhada en mantuns indrets.

"— Lo Clochèr : Las murralhas e la cobèrtura que son en bon estat, l'escalèr maishant. Los pòsts qui sostenèn las campanas ne son pas solides. Qu'i a duas granas campanas, quate mejanas, la campana deu còr e lo timbre de l'arrelòtge".

L'aclapament que divè se produsir bien lèu. Au parat d'ua ventòrla en 1790, lo campanar a l'ensús deu transept desapitava dens la soa caduda lo còr e ua part de la vòuta de la nau.

Que resulta de 'quiras descripcions que 128 pès équivalent a haut o bas 41,50 m, 65 pès a 21 m. La part aclapada pagerèva donc 20 m de mèi de cap a capavant que l'edifici subsistant au sègle XIXau. Le largor de 21 m qu'indica que comportèva un transept dont, de bisa a mijorn, pagerèva 21 m, singui 6,20 m de mèi que la largor de la nau e de las nau-costèras, singuin 3,10 m enlà de cada murralha laterau. De mèi la glísia que comportèva 8 pielars au lòc de quate de l'edifici deu sègle XIXau : dus de 'quiths pielars qu'estoren negats dens lo partèr e après 1790, que n'i avè donc dus auts de cap a capavant, que son manifèstament los de la crotzada deu transept, qui suportèvan lo gran campanar. Lo transept qu'avè shetz dobte ua pòrta a mijorn, pr'amor lo caperan Bouty que menciona en 1731 un aiga-senhadèr au darrèr pielar, deu costat de l'Epistòl. Que divè har lo pendent d'ua petita pòrta plaçada a bisa preu servici deu caperan.

Lo campanar qu'èra famós, que's vedè de lunh en mar e dens tot lo país que coneishèn lo provèrbe :

Diu nes guarda

De la coda de la balena

Deu cant de la serena

Deu clochèr de Mamisan

E de la tor de Cordoan.

Dab las descripcions qu'estot de pèira talha. La soa agulha qu'èra en barbalòts, com l'agulha actuau deu campanèr de sococ; qu'èra "d'ua grandor e hautor immensa, en faiçon de pan de sucre, cobèrt de bòi en fòrma de lausa" ce ditz lo caperan Bouty en 1731.

Thore que preten vint ans après l'aclapament que lo clochèr serviva de far.

Lo capcèr de la glisa, a capavant de la crotzada deu transept, divè pagerar haut o bas 12 m de pregondor, dab ua absida principau entornejada d'ua o duas absidiòlas de cada costat, obrints suus braç deu transept. La multiplicitat deus autars deu sègle XVIIau pleiteja en favor de l'existéncia de 'quiras absidiòlas. En 1630 qu'i avè tretze autars, mèi la capèra Sent-Nicolau. En 1671 que comptèvan los autars de Nòsta-Dauna, Sent-Nicolau, Senta-Margalida, Sent-Jaques, los Sents Fabian e Sebastian, Sent-Marc, Sent-Ròc, Sent-Antòni, Sent-Jan e Sent-Pèir, mèi un autar au près de la predicadera.

Que ne'n dishèren alavetz que tres, lo de la Verge au centre, lo de Sent-Nicolau (qu'i avè ua confrairia au son nòm) a qui adjunhot Sent-Jan Baptista e Sent-Antòni, e lo de Senta-Margalida dab Sent-Jaques e Sent-Ròc. La preséncia de Sent-Nicolau, Sent-Ròc e Sent-Antòni que s'explica preu peregrinatge, aquiths sents "guaridors" acompanhants soent lo culte de Sent-Jaques sus la rota de Compostèla. Parelh qu'es simptomatic l'eclipsi deu culte de 'quiths sents coïncidints dab la decadéncia deu peregrinatge.

Com la glisa de Mamisan qu'èra au còp conventuau e paropiau, qu'avè un còr separat de la nau pr'ua gran grasilha de hèr. Aqueth obratge d'un tribalh remirable, qu'èra, çò dit Thore, un cap-d'òbra de paciéncia dens l'execucion e la delicatessa, dens la causida de las fòrmas. L'artista qu'i avè figurat escènas deu Testament Ancian e Navèth, l'obratge èra a jorn.

Las parets interioras qu'èran ornadas de frescas presentants escènas e personatges de la bíblia, acompanhats d'inscripcions goticas. Qu'estoren gratadas e emblanquidas, shetz dobte en 1722, pr'amor que tròbam ad aquera data la nòta seguenta dens un libre de comptes de la Fabrica : "Mèi pagat au nomat d'Arbajet d'Escorça, per duas carcas de caucia per grifonar la glisa, 30 liuras." — "Mèi balhat aus maçons tant per avéder grifonhat la glisa que per lo son viatge e erras 307 liuras, 10 sòls".

En 1731, lo caperan Bouty, dens lo questionari enviat a l'arquevèscat, au n°29, que respon de la manièra seguenta : "N'i a pas mèi ni estatuas, ni pintruras indecentas".

Aquiras pintruras divèn datar de l'Edat Miejancèira. Qu'an acusat lo fanatisme ignorant deu caperan qui'us hèit emblanquir, mès e saben si es un caperan qui n'a pres l'iniciativa ? Pr'amor qu'èra ua epòca on tot çò qui portèva la data de l'Edat Miejancèira èra tractat de gotic e de barbare.

L'abat Depart que descobrit en 1887 un tròç de 'quiras frescas devath lo cauceatge.

Un permèr panèu, limitat per dus pilastres ornats, representants tres personatges : un òmi joen, portants ua par d'emparras e ua cama de bòi a partir deu joelh e hadents ua gèste d'imploracion, un òmi a joelhs cohat d'ua tòca, un òmi cohat d'un capèth e s'arrossegants dab l'ajuda de dus patins ; au-devath, ua inscripcion en caractèrs deu sègle XIIIau o XIVau, dont se podè legir : "com los malaus :::" A costat, un aut tablèu representants un prèste en davant d'ua taula o un autar, au devath ua inscripcion. Lo tot qu'èra a 1,30 m deu sòu.

A l'ensús de la pòrta d'entrada, a l'interior de la glisa, que's trobèva ua tribuna en bòi, comportants ua grasilha en bòi escultada e ond accedivan per un escalèr en espirala. Lo tot qu'èra cauceat. Aquesta tribuna portèva òrgues en 1671.

Com las frescas e la tribuna, lo portau n'avè pas escapat ad aqueth abonde de caucia dont avè recebut mantuas jaças. L'abat Depart qu'avè enterprés en 1883 de desbarrassar menimosament las esculturas, portau e galeria deus apòstols, qui èran policròmes en verd, blu, jaune e ròse.

De tota la decoracion interiora de la glisa ne'ns son parvinudas que tres estatuas dont hiren estujadas preus hidèus en 1793 : la magnifica Verge au nin deu sègle XVII^au de l'autar màger, e duas estatuas en bòi, quasi grandor natura, Sent-Pèir e Sent-Pau e qui semblan datar egaument deu sègle XVII^au.

Projècte de restauracion e la desbastida de la glisa

De 'quera glisa ne sobra uei sonque lo clochèr-pòrge devath loquau se tròban lo portau e la galeria deus apòstols, e on se pausa le question : aurén podut sauvar aquera glisa dens las soas pagèras iniciaus ?

Ancians documents conservats aus archius de la vila que pròban que taus projèctes existivan. Ua restauracion qu'èra envisatjada en 1822 e importantas reparacions qu'estoren efectuats en 1825, mès n'estot guaire sufisent. La susfàcia de 'quera glísia estants tròp redusida preus besonhs de la paròpia, un aut projècte de restauracion, comprenents un alargament dab ua travada suplementària e ua absida centrau dab ua absidiòla de cada costat, estot hèit en 1866. Mès, a despart de las reparacions somàrias, com la refeccion deu teit e l'apeçatge de contrahòrts, aquiths plans s'estanquèren au son estat de projècte.

Fin finau, en 1887, un rapòrt de l'arquitècte departementau que constata la gran desanada de la façada sud e l'aclapament de las vòutas de la nau-costèra sud, divut a la construccion non adaptada de la carpenta dab fèrmas trencadas e pitraus de 11 m, longor considerabla, tròp liugèra per la superfícia a cobrir, lavetz qu'existiva per portar los balestrèrs punts de supòrt naturaus, suus pielars de la nau. Arron lo desplomb de la murralha sud, los pitraus qu'an seguit lo movement. La de la dusau fèrma s'es copada e las autas qu'an floishat accentuants la possada sus le murralha sud.

De 'quera floishada deus pitraus resultèva qu'aquiths premèn suus soms de las vòutas de la nau-costèra sud, provocants atau ua fatiga de las claus e l'esglachada deus esquinçons devath la carca. Aquera nau-costèra sud qu'èra vaduda tan dangerosa, miaçants l'esclapament, que l'arquitècte aconselhèva de l'interdíser aus fidèus.

La murralha nòrd qu'auré podut estar conservada arron ua tapoada de las henalhas, mès la murralha sud, lo teit e las vòutas qu'èran a desbastir e a tornar bastir. Aquiths tribalhs qu'entrainèvan frais enòrmes e ne rendè pas un aspècte omogène a un ensemble dijà troncat, e qui èra, de totas faiçons, tròp petit. L'arquitècte que preconisèva donc la construccion d'un edifici nau sus un aut emplaçament, tot en aconselhants de conservar l'anciana glisa per la sovinença que representèva e la valor deu son portau.

Per las seguidas, un projècte de demolicion estot sosmés en mars de 1893 e complit en 1898. Ua nava glisa estot bastida mèi a capavant de l'aglomeracion, au centre actuau deu borg.