GEOLOGIA deu litorau

La formacion deu sòu e deu sos-sòu deu parçan landés qu'a balhat numerosas teorias.

Lo vesiatge de Mar grana, las oscillacions deu litorau, l'accion deus vents marins, la proximitat de las Pireneas, l'erosion preus arrius, los periòdes glaciaris, l'invasion deus sables e son autant d'elements dont lo jòc mau coneishut a contribuit a balhar au nòste sòu la soa composicion actuau.

LO SÒU de la còsta

Qu'es constituit preu podzòl umus-ferruginós caracterisat per tres orizonts diferents : 
—  Ua jaça prima d'umus de 20 dinc a 35 cm d'espessor, que balha ua tinta grisa escura a la jaça sablosa.

Aqueth umus qu'acidifia lo sòu per manca d'argèla e de calcari. 
—  Ua jaça sablosa. Qu'es arruscat per las migracions deus colloïdes de cap a las jaças  inferioras.

Que constituís la part la mei praube deu podzòl estant format quasi exclusivament de silici pura. 
—  Ua jaça d'aliòs que fòrma lo tresau orizont. Que resulta de la cimentacion deus grans de sable preus colloïdes. Aqueth aliòs e's tròba en bancs discontinús e espars. La soa espessor que varia de 0,60 m dinc a 1,20 m  e la soa pregondor oscilla entre 0,50 m e 1,50 m.

Qu'existís diferents tipes d'aliòs en relacion dab la jaça vegetau. Los percentatges en oxide de hèr que varian de 0,1 a 16 %.

LO SOS-SÒU de la còsta

Que seré constituit pr'un sòcle ancian situat de cap a - 4 000 m, dens aquera region qui segon Enjalbert fòrma la conca de Parentís. 
Aqueth sòcle qu'a patit abaishaments.   Au començament deu secondari, l'Aquitània es vaduda  ua peneplana qui serà après envadida per las mars.

Au cors deu Jurassic, lo parçan de Mamisan damorants exondat, lavetz lo sud-est qu'emergi, mentretant que's fòrma ua sòrta de coma on sus 2 000 m haut o baish e van s'apielar los sediments. 
Durant lo terciari, las fasis orogenicas (movements de la crosta terrèstra) que's segueishen acompanhadas deu retrèit o de l'envadiment de las mars.

A la fin d'aqueth periòde, lo sud-oest de l'Aquitània qu'es ua vasta susfàcia de colmatatge qui va balhar aviada aus fenomèns d'erosion deu quaternari.

Aquera erosion activa qu'a per consequéncia d'entrainar ua modificacion deu hialat idrografic qui desaigava de cap a la concha de Parentís las aigas venents deu Massiu Centrau e  de las Pirenéas. 
Las sobras d'aquera platafòrma terciària que seràn cobèrtas pr'un placatge de sable a la fin de las epòcas glaciàrias. Lo climat sec e hred, l'abséncia de vegetacion qu'an contribuit a abrivar aqueth procès. L'espandatge d'aquera jaça de sable que s'estend sus tot lo territòri de las Lanas au nòrd d'Ador e ne s'acabèt qu'au mesolitic. 
Los horadatges efectuats dens los entorns de Mamisan que muishan que lo sos-sòu n'es pas constituit de terrenhs omogenèus e qu'au contrari las jaças e son hòrt diversificadas e n'an sovent qu'ua reparticion locau.

Que'n resulta que'u quaternari ne's presenta dens lo nòst parçan sonque dab ua espessor de l'òrdi de 80 m e qu'es constituit en màger part per sables, argèlas, gravèrs d'ahur lenticulària. 

LO SABLE DE LAS LANAS. 

Qu'es un sable fin, quartzós, dab grans esmoishs e despolits. Qu'es sustot compausat de grans de quars ialins blancs e blanc-jaunàs, a còps rosats, e de quauques grans de quartsita e de feldspat. 
Lo sable de las dunas qu'es mei ric en augita e en granat, munsh ric en tormalina e en iperstèna. 
Lo sable de plaja que conten munsh de granat e de staurotida (aluminium e hèr), mes mei d'andalosita (aluminium) que lo "sable de las Lanas". 

LAS DUNAS litoraus

 
Las formacions  dunàrias que son d'atge e de formacion hòrt variablas. 
Las dunas litoraus las mei ancianas que son pòst-flandriènas e pausan suu sable de las Lanas.

Que son hòrt ancianament boscadas e nomadas dens lo parçan : "montanhas".

Lo son cobèrt vegetau qu'èra constituit de casses, pins, cistas, ledonèrs, grans húuç.
Los sables qui las compausan e son mei gròs, mei umics que'us de las dunas modèrnas. 
Las dunas modèrnas que vadan arron lo tresau sègle de la nòsta èra, a la favor deus periòdes hreds.

Lo nivèu de la mar que va pujar de 3 m e serà seguit deu son retrèit, dishants a descobèrt navèras dèishas de sable sus las arribèiras.

Lo cordon de las dunas que's formarà aus entorns de l'Atge Mejan, devath l'accion deus vents de Mar, parallelament a la còsta.

Los sègles XV^au, XVI^au, XVII^au e XVIII^au que veiràn la represa de l'extension de l'invasion deus sables qui miacan (Mamisan) o sepelissan (Senta-Eulàdia, Biars) los borgs costèirs. Qu'an submergit per endret las dunas ancianas. 
Las dunas bordièras o "dunas vivas" constituidas de sables blancs e son remaniadas constentament per l'ataca deus  vents e de las èrsas miaçants atau la seuva. 
L'avança d'aquistes sables de cap a solhevant estot estancada a la debuta deu darrèr sègle mercés aus trabalhs realizats devath l'instigacion d'En Bremontier e d'auts abans eth. 

ESTRUCTURA DE LAS DUNAS litoraus

Que's ved quate sòrtas de dunas: 
—  Las barcanas en fòrma de creishent dont l'axe es orientat generalament Oest-Èst. Quan mantuas barcanas s'arregropan, qu'i a formacion de granas dunas en          esclòp de chivau. 
—  Las dunas parabolicas  : en disposicion inversa de las barcanas. 
—  Las dunas en estelas vadudas d'un periòde de desequilibri dens lo sistèma deus vents. 
—  Los cordons dunaris deu litorau : dunas mobilas en longs cordons parallèles resultants de la fusion de mantuas barcanas o de mantuas dunas parabolicas. 

LOS ESTANHS litoraus

Los estuaris deus quate principaus  arrius deu litorau landés, arron avéder vessat las soas aigas dirèctament dens la Mar, e's son chic a chic barrats e engorgats
preus sables de las dunas.

Que's son probablament formats au periòde istoric. 
De largas conchas marinas devavan enqüèra existir a l'epòca gallo-romana. 
Vilatges s'installavan sus las arribas deus estuaris pregonds de la Gorga a Sanguinet, de l'arriu de las Hargas a l'Oest de Parentís, de l'arriu de Cantelop a Sent Pau lo Vielh.

La via romana que bordejava lo litorau. 
A la fin de l'Atge Mejan, l'obstruccion deus  estuaris que comença, trainants la formacion d'estanhs dont trobaràn un exutòri a Mamisan. 
Lo vilatge gallo-roman de Lòsa a Sanguinet que's sepelit. 
Un abitat datat de l'Atge Mejan, recentament  trobat devath un detzenat de mètres d'aiga, es submergit per la formacion de l'estanh de Biscarròssa qui copa tanben la via romana  litorau. 
Un aut borg gallo-roman a Sent Pau lo Vielh qu'es arrodat per las aigas de l'estanh d'Aurelhan. 
D'autas descobèrtas  arqueologicas que seràn necèras per datar dab mei de precision la formacion de las dunas e deus estanhs.
 

La Preistòria      

L'istòria que comença dab l'usatge de l'escritura. Tot çò d'abans qu'es lo maine de la Preistòria e n'es coneishut sonque per las cèrcas arqueologicas. 
Lo relhèu e lo hialat idrografic que conéishem e's son formats au temps de las granas glaciacions quaternàrias. Lo nivèu marin que cambia en fonccion deu volume deus glacèrs. Climat, regime deus vents qu'an patit d'importantas modificacions qui fòrman lo fàcies terrèstre. Las aigas qui devaran de la montanha s'escorren normalament deu sud-est de cap au nòrd-oest que transportan las esbrigalhadas de l'erosion que pausan en vastas espartidas suu territòri actuau de las Lanas. Atau que's modela au hiu deus temps geologics lo paisatge on l'òme e va s'installar. 
         De l'epòca paleolitica arren n'estot descobèrt. Au hiu deu periòde glaciau de Würm III, ua permèra invasion de sable que va cobrir e uniformizar tot lo territòri de las Lanas dinc ad Ador. L'avança deus sables qu'es lenta, que debuta de cap a - 25 000  ans abans J.-C. e fòrma las dunas interioras. Aquera jaça de sable qu'a possiblament estujat tota traça d'ocupacion umana anteriora. 
Lo nivèu de la mar que puja graduaument au nivèu actuau a la fin deu Borèu (- 5  800 ans abans J.-C.). L'aigalada sosterrana que s'escampa munsh liurament e numerosas honts surgissen au long de la còsta, creants condicions mei favorablas a l'installacion de l'òmi. 

         Silex descobèrts en mantuns endrets de la nòsta comuna que testimònian d'aquera preséncia. Si los sites e son numerós, la soa espleitacion damòra mauaisida deu hèit de la raretat d'aisinas tipicas. 
         A   Loron, au sud de Mamisan,  qu'estot descobèrt un gratader de tipe "azilian" e au quartièr Petit Jan, ua punta de factura "sauvaterriana", aquò ne balha totun pas lo dret de datar aquistes utís d'aqueth periòde. 
         Las aisinas que son petitas, pr'amor talhadas dens arrebòts provenents de cordons litoraus descobèrts per la mar au parat de fluctuacions deu nivèu marin. 

La Protoistòria

La protoistòria deu Bòrn

L'òmi deu permèr millenari abans Jèsus Crist qu’a dishat la soa mèrca, non dens la soa vita, mes dens la soa mòrt. Que son en efèit tralhas deus rites funeraris dont pòrtan lo testimoniatge de l'ocupacion umana.

Un testimòni d’aquera preséncia qu’es l'urna funerària descobèrta au som d'ua duna anciana. Aquera urna que contenava ua terralha mei petita o urnula dont arcuelhava las cendres deu defunt qui èra cramat. Ua alcòva estot cavada dens la jaça d'aliòs brun, dur, per emparar aquiths vestigis funeraris.

Aqueste rite que pòt estar restacat a la civilisacion deus Camps d'Urnas qui, desempuish lo 1èr millenari, ganha l'Alsàcia, la Champanha, l'Isla de França e lo Mijorn per s'impausar mei tardivament dens lo sud oest de la França. Lo rite de las navas populacions qu’es la cremacion individuau. Las cendres deu mòrt, cramat sus un busquèr, e son dispausadas dens ua urna qui es sepelida dens lo segrat o Camp d'urnas. A partir deu sègle VIII^au, aqueth rite funerari qu’es coneishut dens lo Lengadòc e lo Rosselhon. Un deus hauts lòcs d’aquera civilisacion qu’es Malhac dens l'Auda. Ua part deus camps d'urnas d'Arcaishon que data egaument deu medís periòde, com las permèras necropòlis de la region de Tarba, estudiadas per J.-P. Mohen.

Qu’es donc de l'edat deu Bronze finau que cau datar aquera terralha e l'introduccion de ’queth rite funerari dens la nòsta region a partir deu Lengadòc. Que pòt estar atribuit a un pòple de pastors transumants.

En mantuns endrets de la comuna, que’s pòt enqüèra descobrir tumulus funeraris. Lo cavament d'un qu’a relhevat duas tombas d'inumacion.

Que nes sii permetut d’imaginar la ceremonia funèbra. Los defunts que son sepelits dens tombas cavadas dens lo sòu, a l'endret de la cabana dont servís d'abitat. Las estructuras de la cabana e son luvadas : simple pau centrau contra loquau vinavan s'apujar arramats preu teit. La fòrma mau precisada (elliptica o mieja circulària) qu’es suggerida per arrelhas perifericas. Los còs deus defunts sepelits que son cobèrts de sable jaune. Puish la comunautat en dòu s'amaneja a apielar au dessús ua jaça espessa de garluishas concassadas, puish sable rós per formar un dòma. Lo tumulus atau construit qu’a ua pagèra de 12 mètres dens lo son gran axe, 10 mètres dens lo son petit axe e 1,30 mètre de haut.

Arron 1 500 ans ab. J.-C. que s'espandeish la civilisacion deus Tumulus. Aqueth rite funerari de l'inumacion devath terrucs qu’es donc hòrt ancian. Mei tard, que’s torna en aunor devath l'influéncia deus pastors e guerrièrs “hallstattiens” originaris deu nòrd deus Aups qui introdusissen en França la coneishença de la siderurgia. Qu’es donc a la debuta de l'edat deu Hèr que datan aquiths tumulus.

L'epòca Aquitano Romana

L'istòria que comença dens la nòsta region en 56 ans ab. J.-C. dab la dominacion romana.

Crassus, lòctenent de Cesar, au cap de 6 000 legionaris que conquista l'Aquitània.

Que pòrta la "Pax Romana" e ua bèra prosperitat.

La via romana

La civilizacion romana qu’a dishat traças duradissas dens lo país nòst de Bòrn.

L'itinerari d'Antonin datat deu sègle IV^au que menciona lo passatge de duas vias romanas ligants Dacs (Aqua Tarbellicae) dinc a Bordèu (Burdigalam).

La via interiora qu’èra longa de 64 lègas e passava per:

Cœquosan : 16 lègas                        Salomacum : 12 lègas

Tellonum : 18 lègas                           Burdigalam : 18 lègas.

La via costèira qu’avè 63 lègas de longo e junhèva las estacions de :

Mosconum : 16 lègas                        Boiòs : 7 lègas

Segòsa : 12 lègas

Lòsa : 12 lègas                                     Burdigalam : 16 lègas

Cèrcas arqueologicas recentas qu’an permetut de situar dab precision la via costèira entre Sent Julian de Bòrn e Gastas, perlongants atau las descobèrtas de la via entre Bolòs (Lamothe), Lòsa (Sanguinet) e l'estanh de Biscarròssa.

Qu’es constituida d'ua levada de tèrra hauta, per endrets, de 50 a 80 centimètres
au dessús deu sòu a l’entorn e larga de 15 a 20 mètres. Qu’èra bordada de varats uei en part arrasats. Qu’evitava los borgs actuaus.

Segòsa ?

Sus la via litorau, las estacions de Bolòs e Lòsa que son adara situadas dab certitud.

Bolòs que correspon a Lamòta e Lòsa a Sanguinet.

L'incertitud que damòra entà çò qui es de la situacion de Segòsa e Mosconum.

Mantuns istorians que’s son clinats sus la localizacion de Segòsa shets pròbas arqueologicas sufisentas.

— D'Anville e Walckénaer que plaçan Segòsa a Escorça.

— Lo Coronèu Lapie a Parentís de Bòrn.

— Dufourcet que situa Segòsa au Vinhac.

— Vielle e Tartière a Mamisan.

Ne trencaram pas, e disharam aus arqueològues lo suenh de nes portar la pròba irrefutabla de la situacion d’aquera estacion.

Vestigis D'epòca Aquitano Romana

Qui credot dens un passat recent, a l'existéncia de verais vestigis de l'epòca Aquitano romana ?

Au hiu deus jorns, la nòsta region que descobra la soa istòria.

En l'abséncia de tèxtes, ne damòra qu'ua alternativa : interrogar lo sòu.

L'antica via deu litorau qu’estot trobada e localizada dab precision.

Aquera òbra grandiosa, impressionanta en mantuns punts, vadut de l’engénie d'un pòple qui enqüèra uei arreten la nòsta admiracion, estot lo supòrt d'ua organizacion territoriau dont nes damòra numerós indicis e traças materiaus en mantuns endrets.

Aquiras traças que’s hèn véder sustot per terralhas, objèctes familiaus e usuaus de tot jorn e qui serviven pr'ua grana part a fins culinàrias.

A l’entorn de la laca d'Aurelhan principaument, quauques sites d’aquera epòca e’ns son uei coneishuts. Lo mei important qu’es shets contèsta lo lòc de Sent Pau lo Vielh, aperat enqüèra Tuc de la Glèisa.

Sent Pau lo Vielh, antic vilatge gallès, puish Aquitano roman ! Lo sòu que’ns pòrta las pròbas e liura en efèit, a despart de plomasons de murralhas, quantitat de fragments de terralhas diversas, anants de la terralha indigèna d'abans la conquista dinc a la ceramica romana o gallo romana, a còp importada preus mercants, de talhèrs lunhècs, com per exemple la ceramica sigillada, dont quauques tessons virén de Montans.

Amfòras, pingas a bèc trifoliat, terralha fina de luxe, sigillada, pèça de moneda ( II^au sègle arron J.-C.) e quants auts petits objèctes testimònian plan de l'implantacion a Sent Pau lo Vielh d'un abitat hòrt ancian, despareishut ne saben pas tròp com.

Aqueth materiau, presentat ací, qu’es comun a tots los sites coneishuts dens las Lanas e data deu permèr sègle precedent dinc au second sègle arron la debuta de l'èra crestiana.

La soa posicion qu’es remirable suu traçat de l'antica via romana deu litorau.

Es ua estacion de l'itinerari d'Antonin ?

Numerós auts vestigis arqueologics descobèrts dempuish lo sègle passat e piquetan aquera via :

— Sent Julian : monedas e importantas murralhas (Cuzacq).

— Mamisan : tessons de terralhas aus Autàs, moneda a Jan Petit.

— Aurelhan : terralhas, túulas a auret a l’entorn de la glèisa.

— Senta Eulàdia : mosaïcas au Porjau (Abat Départ).

Atau la pròba qu’es hèita deu poblament deu Bòrn a l'epòca Aquitano romana.

L'economia a l'epòca Aquitano Romana

Los poblaments damorants dens l'Aquitània vesia de Mar grana que vivèvan sustot de la pesca e de la caça e cotivavan quasi exclusivament lo mil, per causa de la leugeretat deu sòu e de l'infeconditat de la tèrra, com ne testimònia lo geografe Strabon de cap a l'an 30 de la nòsta èra : "La part de l'Aquitània qui vesia las còstas de Mar grana qu’es quasi pertot sablosa, produsent mil e hòrt pauc d'autas hrutas".

Mei tard, las observacions de Pomponius Mela, geografe au sègle 1èr, que son similàrias : "La part de l'Aquitània, ce dit, qui tòca la mar qu’es cobèrta de sable, qu’abonda en aubres produsints pega e arrosia, que produsís hòrt chic d'autas hrutas, sauv segle e mil".

Lo país qu’avè donc pinhadars e los estatjans que sabèvan ne tirar la gema e la trabalhar. Qu’es atau que Sent Paulin dens ua epistòla au poèta Ausone de Bordèu, que qualifica lo pòple vivent a l’entorn de la laca d'Arcaishon de "picéos", qu’es a díser gemèrs. "Lo país deus Boiens qu’es cobèrt de seuvas dont produssin pega e gema e dont la lenha botada au huec balha hòrt de hums" ce dit.

Çò que pertòca mei precisament la pega e la gema, que pòdem avançar que’u trafic deus dus produits qu’avè gran importància, se considéram lo ròtle que las matèrias arrosinosas jogavan dens la vita economica deus Ancians, aquiras matèrias estants indispensablas per la construccion e lo calfatatge deus vaishèths. Qu’existava donc, tanlèu la mei hauta antiquitat, un comerci important d’aquiths produits suu litorau d'Aquitània, expleitat preus Fenicians e los Grècs, pòples essentiaument navigators, e mei tard preus Romans dont cercavan aquiths produits arrosinós dont despenava dens ua larga mesura lo desvelopament de la soa marina, e, per consequéncia lo balanç de la soa expancion politica e comerciau.

A despart d’aquera espleitacion de la seuva, l'agricultura que balhava, com l’am vist, mil e segle, mes, que pòdem estar segur que la vinha jogava egaument un ròtle dens l’economia de l'epòca Aquitano romana.

Que sii originària de vinhas sauvatjas, ditas lambruscas, de l'epòca glaciària o portada preus Grècs d'abòrd, los Romans arron, la vinha qu’es presenta dens la nòsta region desempuish la debuta de l'èra crestiana. Tanlèu lo permèr sègle, que s'installa pertot en Aquitània. La soa cotiva qu’a non solament modificat lo paisatge, mes introdusit lo vin sus la taula deus nòsts ajòus.

Ua auta activitat, dont balha unicament indicacions per vestigis arretrobats, qu’èra la terralha. Desempuish los temps preistorics, l'òme que sabèva modelar e còser l'argèla, com lo testimònian los objèctes e brigalhas portadas a la lutz au temps deus cavaments dens la region.

Lenga e pòples

L'istòria d'ua region que pòt tanben se legir dens los sons toponimes, patronimes. Cada pòple qu’a deishat traças dens los sons nòms de lòcs, de personas...

Istorians e geografes que s'acòrdan a constatar l'existéncia d'un pòple originau, distinct deu pòple cèlte per la raça e per la lenga. Strabon qu’es hòrt clar sus aqueth punt : "Los Aquitans que difèren deus pòples de raça gallèsa tant per la soa constitucion fisica que per la lenga que parlan, e semblan mei aus Ibèrs. Qu’an per limita lo flumi Garona".

Segon Luchaire : "que’n resulta clarament que la lenga deus Aquitans estot, com l'idiòme iberic de l'Espanha, possiblament de la medissa familha que la deus Bascos actuaus. Los Gascons ne son après tot qu’Aquitans qu’estón conquesits per la lenga latina, que’s son més a parlar latin".

Qu’èm ací donc devath ua strata aquitanica dont ne pòden sonque s’explicar per arraditz proto-aquitanas preromanas.

Un deus mei solide testimònis de la colonizacion romana que nes es balhat preus nòms de lòcs en “anum” derivats deus nòms deus ancians proprietaris. L'existéncia e la densitat d’aquiths nòms que permet de tirar conclusions preciosas sus l'endom de la colonizacion romana. Los nòms que son rares dens la zòna litorau de las Lanas :

Aurelhan -> d’Aurelius --- Mamisan -> de Mimisius.

Los derivats de “acum” que pertenen a l'epòca gallo-romana on l'anciana populacion gallesa avè començat a s'adaptar a la nava lenga deus colonizators romans. Los nòms de lòcs en “ac” que son los testimònis de la colonizacion gallo-romana. Que’s son desvelopats aus sègles IIau e IIIau.

Los nòms en “ac”, “acq” que son mei numerós : Lisac - Orvinhac - Lo Binhac - Frontinhac (St-Pau de ...) - Trensac - Comensac.

Los nòms de lòcs en “òs” que pòrtan d'autas pròbas d’aquera colonizacion. Lo sufixe “òs” qu’a constituit lo procès aquitan de derivar lo nòm d'un maine deu nòm deu proprietari.

Lo litorau landés que coneish quauques exemples, trèit d'union dab lo departament de la Gironda : Biscarròssa - Garròssa - Mezòs - Pissòs - Sopròssa - Igòs - Iòssa - Borricòs - Udòs - Arengòssa. (“-òssa” = lòc on se tròba...)

La toponimia que pòt donc estar ua ajuda preciosa a l'arqueològue e a l'istorian.

Qu’aurém tot jorn a trabalhar sus la macrò e micrò toponimia per tornar trobar los mòts e nòms pertocants lo biaish de vir deus nòstes ajòus...

L’atge mejan

Arron lo long periòde de patz romana, las invasions barbaras que pòrtan guèrras, trobles e misèria.

Au sègle IVau, la progression deus Uns que constrenh los Visigòts a passar lo Danubi. Shets poder los estancar a la batalha d'Andrinòple (378), l'Empèri roman que’us installan en Illiricum. Lo basileus de Constantinòple arron que los tiran de l’empach n’us enviants en Occident, on pilhan Ròma (en 410) devath la conduita d'Alaric. Puish que venen s'installar en Aquitània Seconda en 418.

Dens lo breviari gotic de Lescar, estampat en 1541, ací com son descriutas las invasions goticas en Vascònia : "Qu’emplegan la rusa e cada an dab ua flòta de vaishèths plan equipats, qu’entran dens la mar interiora de Mamisan situat au País Bordalés e abòrdan sus aquiras tèrras. D’aquí, mei crudèus que bèstias feròças, que s’espanden au lunh dens la Vasconia, que percoren e desguastan regularament cada annadas. Que desruinan las vinhas e los camps, que se’n pòrtan las praubas populacions, l'aur, l'argent, los vestits, los animaus lauradors, los tropèths, los chivaus, desròcan los castèths, las vilas, las borgadas, las bòrdas e shets respècte per la dignitat, la posicion, la religion, lo sèxe e l'atge, que massacran shets pietat los òmes, las hemnas e los mainatges". I auré confusion dab d'auts envadidors ?

Arron Teodoric II, assassinat, que segueish lo crudèu Euric. Aqueth, mòrt en 484, qu’es remplaçat suu tròne per Alaric II lo son hilh, prince bon, juste, mes feble e shets resolucion. Que permet aus catolics de tornar obrir las soas glèisas e de remplaçar los avesques mòrts pendent las persecucions o dens l'exili. Alaric que volot s’acomodar las bonas gràcias de la noblèssa e deu còs episcopau. La situacion interiora e exteriora deu reiaume Visigòt qu’anèva empachar aquera enterpresa de patz de s’i escàder. L'annada 506 que ved dens lo territòri gascon de navas cotivas. Sent Galactòri, avesque de Lescar que mia ua armada de Vascons e qu’encontra l'enemic au ras de Mamisan.

Atau son los hèits portats dens lo breviari : "Pendent qu’aquera barbara nacion sacamandejava la contrada aus alentorns de Mamisan e empipautavan los lòcs consacrats a Diu, lo Sent Pontife dab ua valenta armada de Bearnés e de Vascons que l’ataca vigorosament e desliura la patria deus enemics de la he. La victòria a coroat los esfòrs deu defensor de la he e deus sons sordats, mes pres per traïdors, qu’es horadat de trucs. Que li trencan lo cap e que’s sepeli atau dens la glòria deu martiri".

L'incertituda que damòra entà çò qui es de la batalha de Mamisan. Sent Galac Lèira qu’a podut estar sepelit d'abòrd a Mamisan, puish la soa despulha miada dinc a Lescar. Suus lòcs deu martiri estot estat bastit un mausolèu a la soa glòria, permèra glèisa de Mamisan.

Dus sègles mei tard, ua auta miaça que pèsa sus l'Aquitània, la deus Arabes. En 720, la pression musulmana sus l’Aquitània que ven seriosa. Passant par la Septimania (region de Narbona), los envadidors que se n’apròchan. En 721, lo rei Eudes diu portar ajuda aus Tolosans.

La tradicion que torna portar que cerca a’s conciliar l'envadidor en li auherint la soa hilha en maridatge a Munuza, un capdau revoltat contra lo governador de Còrdo.

Quauquas annadas mei tard, que’s debana la grana ataca de l'Islam. Abd Rahman que passa las Pireneas, que pren Bordèu e que bat Audon. Aqueth n'a pas sonque qu'ua solucion : aperar a la soa ajuda Carles Martèu, qui l'emporta suus Arabes Berbèrs dens la region de Peitius en 732 e los hòrabandin delà de las Pireneas.

La trèva qu’es braca. Qu’es deu nòrd, aqueth còp, qu’arriba la miaça. Autanlèu seteme 841 (o 843), los normands qu’assautan Bordèu qui resista. Tenuts en escac, que’s venjan suus país a l’entorn, Vasats, Sòs (o Sòra), Lectora. Puish Baiona, Auloron, Lescar que son sacamandejats. Arrecussats preu lo Duc Totilus capdau d'ua poderosa armada, que tornan paréisher lèu autan crudèus e sacamands. En 848, que prenen Bordèu e entran en las nòstas contradas preus pòrts de Capbreton, Contis e Mamisan.

La soas incursions repetidas sacamandejan lo nòst país. Guilhèm Sanche, Duc e Comte de Gasconha, que’us baten sancerament dens las Lanas de Talleras (Taller ?) en 980 (o 982).

Per fin de mercejar Diu de li avéder balhat la victòria Guilhèm Sanche agença l'abadia benedictina de Sent Sever de numerós bens, dont la glèisa Nòsta Dauna de Mamisan. Atau que vad l'abadia qui serà l'origina de la renavida de la nòsta comuna. Monges benedictans que s'installan donc dens la nòsta citat. Los òrdis monastics que pareishoren en Gàllia au sègle IVau, un sègle arron la soa vaduda en Orient, mes lo son essòr que data deu sègle VIau, quan Sent Beneset de Nursia amassa au monastèri deu Mont Cassin, entre Ròme e Nàpols, laïcs qui vòlen, lunh deu monde, pregar e meditar. Que’us balha ua disciplina de vita, la Règla Benedictina (de cap a 530), qui mescla armoniosament la pregària (ofici divin, lectura de la Bíblia e pregària), lo trabalh intellectuau (copia e enluminadura) e lo trabalh manuau (esplèitacion deu maine agricole a l’entorn de la glèisa). Aquera règla que coneish un hòrt gran succès e Carlesmanhe que l'impausa a tots los monastèris de l'empèri preu Capitulari monastic de 817.

Las mòtas feodalas de la region de Mamisan

Lo començament de l’Atge Mejan que ved se desvelopar suu sòu de França numerosas tors màgers, tors, maisons hòrtas e mei tard hortalessas, bastidas sus mòtas, eras medissas edificadas per l'òme.

Dens la nòsta region, a l’entorn de las arribas nòrd est e sud de la laca d'Aurelhan, que pòdem véder quauquas d’aquiras mòtas. D'autas qu’an despareishut e ne’n sobra pas mei traças.

Per qui estoren construsidas aquiras mòtas e de cap a quau epòca ? Quau estot lo son ròtle exacte ? En l'abséncia de tèxtes, que’n pòdem sonque har ipotèsis.

La proximitat de la via romana, passant hòrt pròche a l'est, mei la preséncia de vestigis arqueologics, qu’an naturalament miat uns istorians a balhar ad aquistes obratges ua origina romana (Castrà). Qu’existís dens aquiras afirmacions ua part d'incertituda. Probable las mòtas que son posterioras a l'epòca romana e contemporaneas deu periòde carolingian, donc de cap a l’Atge Mejan. Qu’estoren benlèu edificadas a partir deu renhe de Carlesmanhe. L'emperador qu’ordòna aus comtes e governadors de las províncias, la construction de mòtas dab tors e hortalessas au bocau deus flumis e arrius, per deféner lo país contra las invadidas repetidas deus Normands.

Hòrt probable las nòstas mòtas que son los vestigis d'un sistèma de defensa organisat a l’entorn de la laca e au ras deu bocau deus arrius d'Escorça e de Ponterà. Los arrius a la quantitat d’aiga pro importanta enqüèra uei, que devèvan perméter d’auts còps ua navegacion a las embarcacions a hons plans qui podèvan anar a contrabriu pro lunh a l'interior de las tèrras. Au contra d’aquera ipotèsi, citam duas autas mòtas, situadas cadua sus l'ua e l'auta d’aqueths arrius, mes mei a l'interior deu país. La de Monjat sus l’arriu d'Escorça dens la comuna de Sent Pau, e lo Tuc deu Sarrazin (soviér de la preséncia deus Mòros ?) a l'oest de las hargas de Pontens e a la cantèira de l’arriu deu medís nòm.

A maugrat que n'interessa pas directament la nòsta region, senhàlam au ras deu Corrent de Contis, au ras de las minas de l'anciana capèra dedicada a Senta Magdalena e de la hont, ua auta d’aquiras mòtas, identica a las precedentas per la soa fòrma e pagèras.

Aquistes obratges que son bastits en argèla compacta. Qu’an ua fòrma tronconica, de 15 dinc a 30 mètres de diamètre a la basa, de 4 dinc a 6 mètres de hautor e que son arrodats d'un varat circulari.

Que’s presentan, sii n’ua sola mòta (Castelnau, Lanti, Sarrazin, Contis) o doble (Horis, Monjat e los dus grops de Senta Eulàdia de Bòrn). Lo son som que portava d’auts còps ua tor de bòi, sòrta de hòrtalessa primitiva, arrodada d'ua palissada de proteccion.

Aquera tor èra la damòra deu senhor e de la soa familha. A l’entorn de la mòta qu’existiva ua embarra, era medissa defenuda per un terrèr dab un palissat e varat exterior. A l'interior de l'embarra que’s trobavan las damòras e dependéncias deu monde deu senhor, dont formavan en quauqua sòrta ua petita borgada, sistèma qui a sovent balhat vaduda a un vilatge bastit a l’entorn de la mòta.

Costumas de Mamisan

Dinc a uei, nada traça escrivuta de las costumas de Mamisan anterioras au sègle XlVau n'estot trobat.

Mamisan dinc au sègle Xllau devèva estar un bordalat hòrt pauc poblat, sola la glèisa

anciana (VIau) que li guarda ua lustror certana.

Probable que las soas costumas existivan dejà. Transmesas oraument, mes que n’an

deishat briga traça.

Dab l'arribada deus monges, la constitucion de la sauvetat, l'espandiment de popula

cion comuna a tota l'Aquitània, los peregrinatges de Sent Jaques, Mamisan que pren

de l'importància.

Que cau lavetz codificar, fixar las costumas e privilègis e los har conéisher

preus senhors sobirans.

Donacions e previlegis a la glèisa

• 963

Lo duc de Gasconha Guilhèm Sanche que lèva lo monastèri de Sent Sever.

• 982

Lo Duc Guilhèm Sanche que balha a l'abàdia Benedictina de Sent Sever :

— la glèisa Nòsta Dauna de Mamisan

— la glèisa Senta Eulàdia de Senta Eulàdia en Bòrn

— la glèisa Senta Maria de Solac dab dependéncias e apartenenças.

Monges benedictins que venen s'installar a Mamisan e i crear un priorat.

• 1009

Bernart Sanche, hilh de Guilhèm, que confirma las donacions hèitas preu son pair a

l'abàdia de Sent Sever.

• 1012

Sanche, hrair deu Bernart e lo son successor, que confirma las donacions, e qu’i adoba

la franquesa (sauvetat) que possediva un clèrc nomenat Fòrt.

Lo privilègi de sauvetat qu’existiva donc abans aqueth sègle XIau. La Nòsta Dauna de

Mamisan qu’èra Dauna fonsièra e Senhoressa deus sons biens sus la paròpia de Mamisan,

ua partida de Gastas, Senta Eulàdia, Sent Pau de Bòrn, Aurelhan. La mei part deus estajants

que’u tenèvan fius, qu’es a díser que detenèvan de la glèisa tèrras per quau e pagavan

redevanças.

• 1136

Au temps deu Robèrt VIIIau, abat de Sent Sever, Guilhèm comte de Peitius,

hilh de Guilhèm lo gran, que balha a Diu, a Senta Maria, a Sent Sever e a l'abat

Robèrt la desma de duas nassas establidas sus l'estanh e confirma aquera donacion en

plaçants la carta sus l'autar de Nòsta Dauna en preséncia d'Arnaut de Puiò e deus sons hilhs,

de tot lo pòple de Mamisan, d'Estève de Caumont, de Guilhèm Raimond de Sensag,

d'Amaldif de Blancahòrt e d'un gran nombre d'auts.

Mei tard, de cap a l'annada 1140 o 1141 lo hilh de Guilhèm comte de Peitius, Pèir de

Bordèu qui èra presoèr a l'epòca d’aquera permèra donacion, e au quau pertenèva l'ua de las

duas nassas, vinot au son torn a Mamisan au près de l'abat Raimond IIIau Sanche, onzau

abat de Sent Sever e que confirma sur l'autar de la Nòsta Dauna la donacion dejà hèita preu son

pair. En torn, lo prior Bonifaci que’u auheri 60 sòlas Morlanas e un bròi chivau.

• 1270

L'abàdia de Sent Sever, lo priorat de Mamisan, qu’estot fondats preu duc de

Gasconha, pr’aquò qu’es considerat com senhor sobiran, aus drets deu quau succediràn los

reis. Le prior de Mamisan que ten lo site deu priorat e la soas pertenenças, la mieitat

de la desma de Mamisan, de la deu Mont Sent Miquèu de Biars e per tot aquò, que diu

hornir un servidor d'armas entertenut aus sons frais e 5 sòlas d'espòrla a mudança deu rei

mes non deu prior, en mei lo serment e l'omenatge.

• 1270 (31 de julhet)

D’ara enlà la comunautat de Mamisan qu’estot obligada de pagar aus reis d’Anglatèrra e

abans eths quasi probable aus ducs d'Aquitània ua redevança annau de 15 liuras Morlanas,

en contra partida qu’an los sons privilègis. Òr a partir de 1270 aquera soma de 15 liuras

Morlanas n’estot pas mei pagada qu'a l'abat e convent deu monastèri de Sent Sever "per

cadun n’un còp, per e au nòm deu son senhor lo rei d'Anglatèrra e duc de Guiana per certan

pariatge entre eths hèit".

En vertut d’aqueth pariatge lo convent de Sent Sever que dèisha daubuns deus sons

dreits e receb en compensacion d'auts avantatges, enter auts lo don de las ditas XV liuras

Morlanas.

Aqueth pariatge s’es passat devath lo regne d'Enric III. Pèir de Banòs sacriste de Mamisan

estot un deus testimònis qui signèren l'acte.

• 1288

Lo servici de la glèisa qu’èra shets dobte distinct de’u deu priorat. Qu’anava se pausar

un problèma, lo deu lotjament deu caperan, qui n’estot definitivament arreglat sonqu’en

1288, quan a la demanda de Vitau d'Arrast lavetz caperan de Mamisan, Edoard Ièr hit don

d'ua plaça situada a costat de la glèisa aperada : "placea regalis", per fin que’u caperan e los

sons successors pusquin i bastir ua damòra e ne gaudir liurament autan com n’avoren la

carga deu servici de la paròpia ; per contra qu’avèn interdiccion, dab pena de confiscacion,

d’utilizar aqueth lòc pr’ua auta destinacion que’n sii.

Donacions e privilegis a la comunautat

• 1270

A la fin deu sègle XIIIau, lo prior n'avè nat dreit suus abitants de la sauvetat arrodant lo priorat ; qu’èran en efèit considerats com òmis francs deu rei. Aquera situacion devèva se manténer a l’endoman deu contracte de pareatge conclusit en 1270 entre lo prince Edoard e l'abat de Sent Sever, au termi deu quau lo prince hasèva don a l'abat de 15 liuras de cens, autan com los devers, gatges e senhorias que los abitants de Mamisan li versavan a la Sent Jan. Ne’s saberén en efèit, véder dens aquera disposicion sonque un signe de vassalitat deus abitants de Mamisan de cap a l'abat o deu son representant. Si en 1270, los Mamisanés s'engatjavan a pagar fin finau las 15 liuras a l'abat, en 1274 que hèn omenatge au rei duc au quau reconeishen dever lo cens annau e, dens la version coneishuda de las costumas de Mamisan qui datan de la permèra mietat deu sègle XlVau, qu’es dit de manièra explicita qu’es au nòm deus "nòsts senhor lo rei d'Anglatèrra e duc de Guiana" e en virtut deu pareatge que los abitants an costuma de vessar lo cens a l'abat.

Lo pareatge de 1270 n'avot donc preus abitants nada consequéncia juridica, sol lo cens qu’a cambiat de proprietari.

• 1273 (15 de deceme)

"Edoard, per la gràcia de Diu, rei d'Anglatèrra, senhor d'Irlanda e duc d'Aquitània, a tots los qui aquiras presentas veiràn salut. Que tots los nòsts subjèctes e sapin qu'au temps on èram en guèrra dab Gaston vescomte de Bearn, que demandèm autant com aus abitants de tots los auts lòcs de Gasconha, aus borgés e a la comunautat de Mamisan, de balhar ajuda a la formacion de la nòsta armada per sosténer la guèrra contra lo dit Gaston. Mes eths, pretendants estar exemptats d’aquera carga, nos acordèren totun deu son plenh grat e dab bona gràcia un don de duas cents liuras Angevinas. Donc ne volant pas que'n causa d’aquera liberalitat siin gravats dens l'aviéner, tant deu nòst hèit que deu deus nòsts successors, que’us assegúram qu’aquera liura concession ne tirarà pas nada consequéncia, per tant que, preu dreit o la costuma, siin vertadèrament exemptats deu servici de l'Òst. En fe de qué, que’us am hèit desliurar aquiras letras patentas". "A l'Esperon lo 15 de deceme, la dusau deu nòst regne".

• 1288 (27 de noveme)

"Edoard, rei d'Anglatèrra, senhor d'Irlanda e duc de Guiana, aus arquevesques, avesques, abats, ducs, barons, senescaus, vescomtes, prevòsts, bailes e a tots los nòsts idèus subjèctes, salut : sapitz bien que pr'aquiras presentas qu’am concedit e balhat aus borgés e abitants de la nòsta vila de Mamisan dens lo diocèsi de Bordèu, lo nòst bòsc aperat "montanha de Biars" dab las soas apartenanças e dependenças. Aqueth bòsc que nes hírem crompar d’auts còps, preu nòst usatge, a Vivian de Sent Martin, que’u déisham aus dits borgés e abitants e aus sons eretèrs dirèctes e successors preu téner de nos en la nòsta qualitat de duc de Guiana devath la redevença d'ua lança d'espòrla a mudança deu senhor. Aquera redevença que serà pagada per l'un deus abitants de la vila au nòm de tots enter las mans deu nòst baile qui l'acceptarà per nosatis". "Qu’es perqué vòlem e màndam en lo nòst nòm e au nòm deus nòsts eretèrs que los dits borgés e abitants, los sons eretèrs e successors a perpetuitat tenen e posseden de nosatis e deus nòsts eretèrs dirèctes lo sus dit bòsc dab las soas tanhenças e dependéncias a la carga d'ua lança d'espòrla e a mudança deu senhor a pagar a nosatis e a los nòsts successors com rei d'Anglatèrra e duc de Guiana, com estot ací-dessús especificat en preséncia deus testimònis baish-nomats. Venerables pairs R. Bat e Well avesque ; lo nòst cancelèr, Enric de Lacy, comte de Lincoln, mèste Guilhèm de Rada de Sent-Martin, lo Gran de Londres, Raimon de Fenvras decan de la glèisa de Sent-Severin de Bordèu, Jan de Bohun, Pèir de Chaumont, Jan de Havering lòctenent deu nòst senescau de Gasconha, Ricart Dubosq, Pèir Terri; Gimbert de Budestle e los auts. Desliurat de la nòsta man dens la nòsta bastida de Bonagarda lo 27 de noveme lo 17au an deu nòst regne".

• 1314

Lo rei Edoard II estant en guèrra contra l'Escòcia que demanda ajuda a totas las comunautats de Gasconha. Mamisan que li acòrda 60 liuras Tornassas.

• 1365

"Edoard, hilh permèr vadut e eretèr de l'illustre rei d'Anglatèrra, au son senescau, aus sons idèus vassalhs e subjèctes de Gasconha salut : Sapitz bien que vòlem e accòrdam tant en lo nòst nòm qu'au nòm deus nòsts successors aus nòsts leiaus òmis de Mamisan deus quaus recébem annaument un cens de 15 liuras Morlanas qu'eths, e los sons successors siin mantenuts en possession deus sons bons usatges e costumas, libertats observadas e aprovadas preu son territòri autan de temps que seràn mantenuts dens aquiths dreits e que nada injúria e escamusada ne vinerén de la part deus nòsts bailes. De mei, que vòlem que'u don que nes hiren per nes balhar ajuda dens la nòsta darrèra guèrra, ne sii pas per eths dens l'aviéner, un pretèxte a vexacion". "En he de qué, que los nes am hèit desliurar aquiras letras patentas. Balhat a Sent-Macari lo 20 de març, 39au annada deu regne deu nòst pair".

• 1453

Arron lo despart deus Anglés, lo hilh deu rei de França, Carles duc de Guiana hrair de Lois lo XIau que confirma los nòsts privilègis e franquesas.

• 1470 (huurèr)

Confirmacion per Carles, hrair de Lois lo XIau acte balhat a Sent Sever.

• 1489 (9 d’abriu)

Confirmacion datada de Baiona, per Carles lo VIIIau.

• 1496

Confirmacion datada de Blois, per Carles lo VIIIau.

• 1615 (de noveme)

Confirmacion datata de Bordèu per Lois lo XIIIau.

• 1623 (11 d’agost)

Confirmacion per sa majestat Lois lo XIIIau.

• 1676 (de mai)

Lo representant deus jurats de Mamisan qu’es mandat a Bordèu pr'i rénder omenatge de cap aus presidents representants lo rei Lois lo XIVau.

• 1777 (16 d’abriu)

Jan Marsan, abitant de la paròpia de Mamisan en Bòrn e procurator de la comunautat, que’s rend a Nerac per davant mèste Corrèges notàri grafièr per rénder omenatge e fe au duc d’Albret (Labrit), governor preu compte deu rei Lois lo XVIau.

Donacions e privilegis aus particulars

• 1273 (22 de març)

Willem Raimon de Monòs que reconeish au nombre deus hius que ten deu rei d'Anglatèrra la jongleria de Mamisan, qu'es a díser, lo dreit de percéber daubuas

redevenças suus jonglaires qui passavan dens aquera vila. Raimon de Monòs que ten deu rei lo quart d'aquiras redevenças pagadas preus jonglaires, e, pr'aquò,

que diu au son senhor lo rei, lo jurament, l'omenatge d'un esparvèr de cens au jorn de la hèsta de l'Assompcion de la Senta Verge, e se ne pòt se procurar

l'esparvèr, que diu preu rei, balhar au veguèr de Mamisan dètz liuras de cera.

• 1273

Lo cavalèr Amaniu de Pujòu o de Puiau qu'es viguèr de Mamisan e que'n complit la carga.

Ad aqueth títol que diu au rei lo jurament de he e l'omenatge de 300 sòls d'Espòrla.

Que ten enqüèra en hiu la Mòta de Mirepeish dens la paròpia de Senta Eulàdia e la tèrra d'Arbenhac (Auvinhac lo Vinhac).

• 1281 (25 de julhet)

La navau annada deu son regne (25 de julhet de 1281) Edoard Ièr qu'acòrda a Pèir Arnalh de Podensac, l'autorizacion de har bastir sus l'estanh de Mamisan o alhors

entre l'estanh e la mar, un molin dab autant de mòlas que vorrà. Lo rei qu'a recebut de bons e leiaus servicis deu son car e hidéu Pèir e vòu l'en recompensar.

• 1338 (II de huurèr)

Lo rei d'Anglatèrra qui s'es reconciliat dab lo vescomte de Tartàs, li a tornat lo castèth d'Husar, las justícias de Bòrn e Mamisan que'us avèn confiscats. Lo II de

huurèr de 1338, Edoard III qui's proclama rei de França qu'estaca a un cavalèr, Arnaut Durfòrt la tèrra de Bòrn dab los lòcs de La Bohèira e de Mamisan. Lo 20

d'abriu, la perbostat de Bòrn, La Bohèira, e de Mamisan que passa enter las mans d'Arnaut Garsiàs de Got o de Goth.

• 1341

Bernart Ezò d'Albret que hèi omenatge au rei per la perbostat de Bòrn, Mamisan, La Bohèira.

• 1352

Edoart III que confirma Arnaut Durfòrt dens las soas possessions de Bòrn.

• 1425

La perbostat de Bòrn, La Bohèira, Mamisan, que passan suu cap de Bertrand de Montferrant, mes dab l'encausa (quan aquiras tèrras li seràn tornadas), sembla que

los reis Anglés balhavan en apanatge a los sons cavalèrs causas qui n'èran pas en la soa possession.

• 1435

Enric VI, rei d'Anglatèrra, que confirma Jan Triptòst dens la possession d'un gran nombre de hius en Guiana e Gasconha en los quaus védem figurar Mamisan e lo

país de Bòrn.

Dètz ans mei tard, que manda au senescau de Guiana au conestable de Bordèu que lo menor J. Triptòst hilh e eretèr deus hius, tèrras, maines, castèths que lo son

pair tieneva dens las lanas que's planh d'estar despulhat violentament d'ua part deus sons biens situats dens las senhorias de Gòssa, Senhans, Maransin, Bòrn,

Mamisan... eca.

En consequéncia, los oficièrs deu rei que deuràn reméter lo planhent en possession de çò qui li estat luvat.

• 1450

Lo rei d'Anglatèrra que balha a Jan, comte de Worcester, los maines de Bòrn e de Mamisan.

Ne'n son pas mei que dreits illusòris sus tèrras ocupadas preus Francés e que carrà tornar conquesir.

Mamisan, limitas de la comuna a l'Atge Mejan

Deu sococ a Mar grana, e au long de la dita mar e la soa còsta de cap au septentrion dinc a las èrbas blancas e tèrras de Buch, e d'aquí de cap au sorelh luvant a las

letas de Mamisan e desempuish hasants separacion de las tèrras deu dit Mamisan e Biscarròssa qui son a Madama de Verthamon, representant En de Caupòs

acqueridor deu senh de Baijan e d'aquí au linhan lon e Cojalà, au pòrt de Casso de cap au vielh sorelh luvant prenents e barrants dens la dita parròpia de Mamisan,

on los dits abitants an tots dreits de pesca, dreit a l'arriu e Capit, separants las tèrras deu dit Mamisan e Aurelhan e de cap au medís sorelh luvant au long deu dit

arriu e varat de Bòrn, dinc au camin aperat Nòsta Dauna qui va e ven deu Bòsc de Larchets, separant las tèrras deu dit Mamisan, deus cavalèrs de Sent Jan de

Jerusalem autament de Ròdes, lo senh Deurà e Castetjà de Bazian, e d'aquí de cap au mijorn au lòc aperat a Puiau e d'aquí de cap a sococ a aut Puiau aperat de

Mezòs e d'aquí a la mar, au long deu camin Molièr qui va e ven deu dit Mamisan au lòc de Capàs, dinc a daubuas crastas separants las tèrras e lanas de Biars e

Mamisan e au long de la dita crasta e deu crastièr au Puiau de Bretas, e d'aquí au canton granèr, de cap a mijorn au derrèr deu lòc de Merric e d'aquí, prenents las

letas de Pelaguilhem e de Marmoplat au brau de Contis e Mar grana.

Costumas, Franquesas e Libertats a Mamisan

Aquistes hòrs, costumas, franquesas e libertats, estoren permerament escrivuts en gascon, mes estot impossible de'n tornar trobar lo tèxte originau ni integrau.

Ne seràn ací que los extrèits en francés estampats a Bordèu, en  1851, dens lo compte rendut  deus  trabalhs de la comission deus documents istorics de la

Gironda. Que veiràn dens la maishanta traduccion d'aquera pèça qui diu contiéner hòrt de mancas, las tralhas evidentas de la lenga gascona originau.

"Ce sont les  ordonnances, fors et coutumes de la ville de  Mimisan  :

1°  " Tout premièrement que toute personne qui soit clamant d'autre personne donne et laisse

caution au seigneur qu'il aye bon droit et bonne raison selon le for et jugement

de la bonne cour de Bourdeaulx et la bonne coustume de Mimisan et s'il estoit cause

(sic) que icelui qui aurait este clamant cestoit  clame a tort et n'avoit bon droict qu'il

soit tenu payer les despens et mises que la partie accusée aura faict a la cognoissance et

jugements des cours de Bourdeaulx et Mimisan.  Et en outtre  que le seigneur tienne en

prison celui qui aura faict la fausse clameur et accusations jusques à ce qu'i ayt satifait

de payer la cognoissance des despens de la cour de Mimisan et a celui de qui aura este

prins et accusé à tort et au seigneur ses droicts.

2°  "Item  - Que nous avons et tenons nos personnes, toutes nos terres hostels  maysons et

toutes nos autres causes nostre montaigne boscatges landes et rivières en nostre coste

de la mer et les eaulx courans et non courans estangs et toutes choses et venaisons qui

sont dedans nos  limites en eaulx et en terres francs et quittes et exempts de toutes

charges comme sont toutes manœuvres et toutes autres subsides pour quinze liuras de

Morlanes que payons et avons acoustume payer par chascun en une fois pour et au

nom de nostre seigneur le roi d'Angleterre et duc de Guyenne à l'abbé et couvent du

monastère de Sainct-Sever par certain parriage par eux faict et mays que en aucun

temps horst (ost) ne chavauchée ni degune autre chose le commun ne les gens de Mimisan

ne doibvent faire et ne ont faict à notre seigneur le roy d'Angleterre et duc de Guyenne par

nulle guerre qu'il aye heu ne aller hors nos decs et limites ne saillir de nostre territoire.

3°  "Item - avons debvoir et usage toutes personnes de Mimisan que pouvons coustoyer et chercher

            la coste de la mer Ceyrien (Océan ?) et de Mymisan au terrin de Buch et au bocau de Contis

 nostres terres  de soleil levant jusques au jour claux et s'il trouve avoir de pris la tierce partie

 est du Seigneur et les deux parties de celui qui la trouve, mays qu'il n'y ait aucun clamant qui

 soit de l'obéissance  du roy nostre seigneur.

4°  "Item - au trouveur de drap qui soit lié et en pièces entières a iceluy qui la trouve une robe du

meilleur drap, et tout le plus est du seigneur.

5°  "Item - toute robe cousue et faicte de tout drap dont robe puisse s'en faire est de

celui qui la trouve.

6°  "Item - toute chose  ... thonneau vuyde, corde, train de toute fuste est du trouveur.

7°  "Item - a le trouveur du thonneau de vin cinq sols ou le fust, lequel voudra, mais le

trouveur en puisse boyre suffisamment et raisonnablement.

8°  "Item - toute pièce de drap, commencée de couper est de celuy qui la trouve.

9°  "Item - si nef ou batean ou coquet ou tout autre vaisseau se rompait ou tranchait à la

corbe (sans doute  còsta) de la mer la fuste et les ferratures est de celuy qui en pourra

avoir.

10° "Item  dauphin créat et tout autre poisson est du trouveur, excepté curays  (?) ou

balene auquel le trouveur n'a sinon la barbe et ung loupin de redont en tel lieu qu'il le

voudra ; la tierce partie desquels droicts compete et appartient à l'oeuvre de l'esglise

Notre-Dame du dit Mimisan.

11° "Item - en oultre avons coustume et usage de défaire establissement   croysser et

amermer soubre toute manière de gens de Mimisan et de mettre prix aux choses et de

mettre gaiges soubre iceulx et icelles qui ne les tiendront ne le seigneur qui nous doibt

nos establissements et nos usaiges confirmer et sceller de son propre scel... (sic).

12° "Item - avons coustume et usaige de faire jures et deputes qui soient tenus de suivir

et mener les créates et négoces de la ville et gens de Mimisan et garder en tous nos terri-

toires et en toutes choses qui mal facent et icelles gardes ont pouvoir de pignorer et sur

icelles peigneures ont leurs gaiges setits.

13° "Item - avons acoustume et usaige de faire apréciateurs soubres toutes manières de

gens qui  vendent du  poisson à Mimisan.

14° "Item - avons coustume et usaige que par nul cas que nulle personne de Mimisan

face le seigneur ne le doibt traire ne mener hors de Mimisan pour mettre en prison

ainçois doibt être absoult ou condempne par la cour de Mimisan en premier jugement.

15° "Item - en oultre avons coustume et usaige que nulle personne de Mimisan par nul

cas qu'elle fasse n'est tenu de soy mettre en queste de chose qui peut tourner a péril de

son corps ne le seigneur ne doibt mettre par aucun cas en question de destresse.

16° "Item - que nul homme ou femme puisse fermer (?) à clameur jusques à soixante-

cinq sols et en toute chose qui ne soit criminelle ne doibt estre mys en prison ne en

arrest car ainsi l'avons use et acoustume au temps  passé.

17° "Item - mays, avons for et coustume et usage franchise et liberté que toutes person-

nes de Mimisan peut vendre et aliéner sans apaiser le seigneur toutes les causes soit

maysons hostels terres vignes rentes et autres choses sans ce que le seigneur ny a ne

doibve avoir capsols vintges ni autre debvoir car tous ainsi l'avons use et acoustume et

sommes en possession et saisine.

18° "Item - avons for coustume et usaige que toute personne qui se veuille appeler du

jugement de la court de Mimisan se puisse appeler en bonne court du château de

Bourdeaubc et de toutes autres, par toutes autre uses et acoustumes de Gascoigne et

nous avons nostre scel du commung de Mimisan.

19° "Item - nous avons et tenons notre crit (1. crieur) qui cria nos vins et autres causes

pour ce faire assavoir.

20° "Item - en outre avons for coustume et usaige que toute personne qui sera passes

par jugement de la court de Mimisan de quelque cas qu'il aye este accuse et absoult et

quite pour tout le temps si appelation n'en a este faicte ne essuyvie ainsi qu'il doit par

coustume de Bourdeaulx.

21° "Item - mays avons for, coustume et usaige franchise et sauveté devant les croix dudi

lieu de Memisan que toute personne qui vienne par nul cas quil ayt faict fors de nos

decs et limites que sil vient requerir sauvete les gens à la commune de Memisan lui

doibvent donner et octroyer et le seigneur prévost ou bailli dudi lieu de Memisan les

doivent octroyer et confirmet et qu'il demeure dedans la dite Sauveté... (lacune)  dedans

lesdites croix et le seigneur ne autres personnes ne peult, ne doibt  arrester icellui ou

icelle qui aura requis sauvete son corps ni ses biens et causes.

22° "Item - aussi avons for et coustume et usaige que toute personne qui suive à la lan-

deur jugement de la court de Memisan parfait des appellations qu'il n'est tenu de paier

gaige ni loy au seigneur Jacoyt ce que la court de Bourdeaux cogneust et indict le

contraire de la court de Memisan.

23° "Item - plus pouvons et avons coustume de faire cot de vin que nulle personne  qui

soit étranger hors de lad. ville ne puisse mettre vin en ladite ville decs et limites d'icelle

tant que en lad. ville y aura de vin marchant d'icelle qui sera vendu et sailly de ladite

ville et des vins qui soient des voisins de ladite ville.

24° "Item - pareillement avons use et coustume de faire cot de bled que nulle personne

soit de lad. ville ou d'autre part ne tire hors ne puisse faire tirer hors lad. ville bled gros

ou menu durant le terme dud. cot de nos decs et limites et terres de Memisan pour les

temps qui nous est veu pour le profiet des habitants de lad, ville et de defaire et revoc-

quer iceulx cots toutefoys qu'il nous est veu de faire (sic).

25° " Et avons autres coustumes et usaiges, qui ne sont point escriptes lesquelles nous

et nos ancestres, et predecesseurs avaient use et a coustume paysiblement".

Los senhors sobirans a Mamisan

Au sègle V^au los Visigòts que s'installan dens lo Sud-Oest de la França actuau

                                                                          Reis Visigòths

Wallia.......................................... vers  419                                       Euric....................................... 466 - 485

Teodoric...................................... vers  451                                      Alaric II................................... 485 - 507

                                                                             Reis Francs

                                                      (epòca  trobla, datas aproximativas)

Clovís............................................ 507 - 511                                    Gontran.................................. 584 - 591

Clodomir.......................................511 - 512                                    Tederic II................................. 591 - 592

Childebert................................... 512 - 558                                    Clotaire II.................................592 - 628

Clotaire ler....................................558 - 561                                    Dagobert.................................628 - 638

Cherebert ....................................561 - 570                                    Charibert.................................628 - 632

Chilperic....................................... 570 - 584 (nomat per Dagobert)

Pendent aqueth periòde, las Lanas passèran, deus reis Visigòts aus reis Francs o a ducs, qu'estot un periòde d'anarquia qui's perlongèt dinc a haut o baish l'an 800.

                                                                         Ducs de Gasconha

                                                 Los Vascons qu'envadiren las Lanas de cap a 624

Eudes............................................718 -  735                                    Lop 1èr....................................768 -  ?

Hunald.....................(735 - 745) 768 -  774                                    Lop  II (vencedor  de Roncesvals en 778)

Waifre.............................................745 -  768                       

                                                                           Reis Carolingians

Carles 1èr (Carles Magne)...............768 - 814

Lois 1èr (lo bravolàs)........................814 - 840                              Carles II (lo Cauv).......................840 - 877

                                                       Ducs de Gasconha puish d'Aquitània

Sanche-Sancion................................   ?  -  864                                Guilhèm  V

Arnaut................................................864 - 872                               (comte  de Pèitius).................1032-  1058

Sanche-Mitarra................................872 -  877                               Gui-Geoffroi

Rainulf................................................877 - 885                               (Guilhèm  VII)......................... 1058 - 1088

Garcia-Sanche..................................885 -  926                                Guilhèm VIII............................1088 - 1127

Sanche-Garcia..................................926 -  961                                Guilhèm (lo Tolosan)

Guilhèm-Sanche (Talèr)..................961 - 997                                (pair d'Aliénor)........................1127 - 1137

Bernart-Sanche..............................997 - 1009                                 Loís  VII

Sanche-Sanche.............................1009-  1032                                (espós d'Alienòr)...................1137-  1152

                                                            Ducs d'Aquitània - Reis d'Anglatèrra

Enric II (Plantagenest)                                                                        Edoard III.................................1327 - 1377

2au espós d'Alienòr)....................1152- 1189                                Edoard de  Woodstock,  lo Prince Negue

Ricard  1er                                                                                              (prince d'Aquitània, n'estot pas Rei

(Còr de Leon)................................1189-  1199                               d'Anglatèrra)...........................1362 - 1372

Jan 1èr (Shets Tèrra)...................1199 - 1216                               Ricard II....................................1377 - 1399

Enric III............................................1216 - 1272                               Enric IV.....................................1399 - 1413

Edoard 1èr.....................................1272 - 1307                               Enric  V......................................1413 - 1422

Edoard II.........................................1307 - 1327                               Enric VI.....................................1422 - 1453

La Sauvetat de Mamisan

•      Originas de las Sauvetats

           Ja aus sègles V^au, VI^au e VII^au, la glèisa qu'avè establit asiles dens los monastèris, segrats e medís dens las glèisas paropiaus. Mei tard, arron las invasions

normandas, qu'apitava vastes espacis a l'entorn deus monastèris, de las abadias e de cèrts priorats per méter a l'acès dens las soas embarras sacradas las

populacions macadas per las invasions. D'aquí vadoren los borgs e las vilas, dont mantuns, arron, aquesiren ua hòrta importància.

         Aquiras sauvetats qu'estoren establidas per la proteccion deus febles, deus deseretats,

per acessar las populacions de cap aus excès de la fòrça brutau. De cap a la fin deu sègle XI^au, lo papa Urban II que s'èra exprimit atau :

         "Que nes a plesit, e crédem que ves serà agradable a ves medís de fixar las limitas sacradas

dens lasquaus s'apracticaràn l'imunitat e la franquesa d'aqueth lòc qui diu  estar per vosatis e per

tots los crestians un lòc de veneracion. Que nat òmi, donc de quauqua condicion que sii, n'agi

l'audàcia d'ensajar, dens l'embarra de las limitas, contra la nòsta defença expressa, ua invasion petita

o grana, d'alucar lo mauhuec, de se dar au panatòri, au brigandèr, de raptar un òmi, de'u trucar,

de'u mutilar, o, ce qu'a  Diu ne platz, de'u méter a mòrt".

          Qu'es dens semblablas condicions qu'estot establit la nòsta Sauvetat de Mamisan.

Qu'avèn tornejat aqueth lòc de hautas bòrnas susmontadas de crotz, per que sii viscut de lunh au

bèth miei de la plana descobèrta  de totas parts. Dens aqueth espaci estoren bastidas ua mèison de

religiós e ua glèisa, probablament sus l'emplaçament de la batalha contra los Visigòts en 507.

A l'entorn de la glèisa e deu monastèri vinoren s'agropar las mèisons d'un bon nombre d'estatjants

deu país, atau aqueth endret qu'obtienot privilègis considerables qui favorizan la soa creishuda.

•  Permèras Mencions de la Sauvetat de Mamisan

         Qu'es entre 1009 e 1032, au parat de la confirmacion preu duc Guilhèm Sanche de la donacion

de la glèisa de Mamisan a l'abadia de Sent Sever, qu'es preu permèr còp mencion de la frangitas 

d'ua mansa que  tenèva un clèrgue au nòm de Fòrt (cum frangitate mansi -  franquesa deu lòc).

Mes, n'es que'n 1270 que tròbam la permèra mencion de la salvitas de Mamisan, qui pertenèva

lavetz au rei duc. Aqueth lòc franc qu'es un lòc d'asile estenut, a granas proporcions, ua SAUVETAT

(salvitas).

•  Descripcion de la Sauvetat de Mamisan

          La nòsta sauvetat estot delimitada per nau piramidas, a çò qui semble, formants un poligòne

irregular, apitadas a l'entorn deu borg ancian. A la fin deu sègle XIXau,  ne'n sobrava sonque sèt, mes

pauc de temps abans, que'n comptavan enqüèra nau.

1° Ua permèra  que's ved dens la leta de Canta grolha, non lunh deu segrat actuau, sus la dreta de

l'arrua de las Tres Pinhas de cap a Vigon.

2° La dusau que's tròba a Vigon, au ras deu Corrent, a l'endarrèr de la mèison deu Doctor Dutrenit.

Qu'estot tombada e qu'estot tornada bastida.

3° La tresau qu'estot au còrb deu camin qui mia au quartièr de Retif a Gombaut, qu'estot desruida en

1817 o  1818.

4° La quatau qui èra cilindrica, estot au ras de la mèison d'un nomat Sent Martin.

   Aqueth qu'avot besonh de mestior que la desapitèt.

5° La  cincau situada entre l'anciana teulèra d'En Marrast e lo Molin Nau, de cap a l'endret

on se tròba uei lo jorn lo Collègi, estot desapitada per 'queth  proprietari.

6° La sheisau qu'èra dens un vielh camin  de cap a la gara e qu'estot desbastida a l'obertura

 d'ua rota en 1930.

7° La setau qu'es tròba au quartièr "Petit Jan". N'i sobra pas sonque lo sedent.

8° La ueitau que's tròba au sud-oest deu borg, dens la leta deu Meric, au lòc dit "Piramida",

au sud de la canau de Biars.

9° La navau que's vedè enqüèra un chic a la fin deu sègle XIX^au, au ras deu sòu, dens ua

sòrta de correder o letòt format per la duna de la Piramida e la duna deu Petit Borg.

         Actuaument, solas las n° 1, 2, 7, 8 e 9 e son enqüèra visiblas.

         Bastits sus tucs, aquires edificis que son carrats e se luvan a ua hautor de 4,10 m a 4,50 m.

Suu son sedent qui pòt avéder 2 m de costat se luva ua seria de quate dats, achicants cadun de

grossor e formants quate nivèus. Lo permèr dat que pòt avéder 1,60 m, lo dusau 1,32  m, lo tresau

1,05 m e lo darrèr 0,80 m o 0,90 m de costat e autant de hautor.

         Aquiras piramidas que son bastidas en blòcs de minerau de hèr, d'un gran hòrt ric e èran d'auts

còps susmontadas de crotz.

•  Autas Sauvetats dens la region

         Aquera sauvetat n'estot pas, a l'Atge Mejan, lo privilègi exclusiu de Mamisan. Que trobavan

lòcs d'emparra semblables a Sent Sever, a Uchac o l'anciana glèisa èra situada dens  ua embarra

formada  per quate crotz apitadas aus angles d'un carrat de haut o baish 250 mètres.

La glèisa de Sent Girons en Maransin qu'a ua sauvetat formants un lausange.

Parièr, la de Lua, o quate crotz au fust arredonit que formavan egaument un lausange.

D'autas sauvetats que's trobavan a Solac, a La Sauva,  l'espitau de Nòsta Dauna de Gazes e au Barp

on las possessions de l'espitau priorat de Sent Jaques èran limitadas per quate crotz alunhadas d'ua

lega au maximum l'ua de l'auta, aperadas "las quate franquesas de l'espitau deu Barp".

         Atau, los viatjaires de 'quiths temps, peregrins e auts, que trobavan los sons camins dens

aquiras regions mauarculhivas e pauc seguras, piquetats de lòcs d'emparra, tau com sus la rota

de la còsta on sauvetats existivan donc a Solac, a Marestan, a Mamisan, a Sent Girons e a Baiona

(Borg Nau).

Lo culte de las Honts dens lo Bòrn

Lo Bòrn qu'a numerosas honts guaridoras, dont uas e son coneishudas com miraclosas.

Aqueth culte de las aigas, hòrt ancian, qu'es tant enrasigat que s'esvita enqüèra uei lo jorn a l'entorn de las honts, medís si la mei part d'aquiras estoren 

abandonadas.

Ua cussa de honts qu'estoren cristianizadas e botadas devath lo vocable d'un sent.

Que's tròban lo mei sovent au long deus ancians grans camins e a còps au ras d'ua capèra.

Los landés de geir qu'i anavan suenhar malaudias de totas sòrtas tau com raquitisme, pellagra, epilepsia, lèpra per ne citar las mei terriblas.

Au miei de las honts las mei reputadas de la nòsta region, mentàvam las de:

— Gastas, hont Senta Quitèira (malaudias deus uelhs, malaudias mentaus),

hèsta lo 22 de mai.

— Senta Eulàdia, hont Sent Eutròpi (raquitisme), hèsta lo 30 d'abriu.

— Sent Pau, hont Sent Clar (malaudias deus uelhs), hèsta lo 1èr de junh.

— Pontens las hargas, hont Senta Arròsa, au quartièr Sintròssa.

— Aurelhan, honts Senta Rufina e Sent Momolin (malaudias deus dròlles).

— Biars, hont Sent Miquèu, hèsta lo 29 de seteme.

— Contis, hont Senta Magdalena.

— Escorça, honts Sent Antòni (pellagra), Sent Lò e Senta Rufina.

— Mezòs, hont de las Argilèiras (dartras).

— Mamisan, honts de la Nòsta Dauna (malaudias deus uelhs) a Molin Nau au ras de l'arrua

deu collègi, Nòsta Dauna deu Tuc deu Dòs, e de Colmins.

La vita rurau a l'Atge Mejan segon lo portau de L'Abadia de Mamisan

          Com las soas parièras, que siin mei impausantas o autant modèstas, l'abadia de Mamisan qu'es bien un "libe de pèira". Las soas esculturas, los sons baish-

relhèus, que son autant de testimònis   revelators  d'ua  vita activa e d'un art particularament ric.

          Qu'es per l'examen minuciós deus baish-relhèus representants los dotze signes deu zodiac que  pòdem nes har ua idea pro precisa de la vita rurau a Mamisan,

pr'amor los artistas aquí com alhors, qu'an causit los sons modèles au ras d'eths, que s'agís deus paisans, deus cavalèrs, deus animaus, deus utís, de las plantas...

Lo monde deu pòple qu'an ua cabeladura hòrt abondanta, crespuda, espeluhada, arromerada, boclada.

Que pòrtan bragas, cauças, ua pelha longa, lo prisson, lo capulet.

En estiu, per facilitar lo movement, las hemnas que luvan la jupa dens la cinta, mentre que'us òmis    pareishen en bragas, pèças de tela arrodants las camas e

retenudas pr'ua cinta, lo bragèr.

Lo sòu, leugièr, sablós, qu'es laurat dab l'ajuda d'ua arraira, analòga a l'arraira egipciana deu  temps deus faraons dens los terrenhs leugèirs e aisits deu Baish-Nil.

Qu'es un instrument primitiu, shets arròda, leugèir, dab sonqu' un mange, shets cotre.

Las cerealas semiadas, que son segadas en estiu dab l'ajuda de la hauç — e non a la dalha —  puish trucadas au hlagèth, modèrne, bien articulat, parièr aus

instruments utilizats pendent mantuns sègles dens las nòstas campanhas abans la mecanizacion.

Lo sòu que s'apresta tanben a la culturaa de la vinha. Los vinhairons, armats d'ua sarpa, culhen las bèras gaspas maduras e las meten dens ua carreja de bòi.

L'èrba de las pradèras qu'es dalhada dab l'ajuda d'ua dalha corta, larga a talh viu ; l'ataca que's compausa d'ua viròla e d'un còrn.

Lo sòu que va egaument au neurissatge deu chivau gascon, trapet, pro baish sus las camas, au còth large, au cap gròs e dont vantavan la velocitat.

Los casses que pravan pro numerós, per perméter aus porquèrs de miar los sons tropèths de  pòrcs a l'aglanada durant l'agòr.

L'estudi deu portau de l'abadia que permet de concludir que la vita rurau n'a guaire cambiat dens la region pendent cinc a sheis cents ans e lhèu  medís ueit sègles

com lo constata Leopòld Delisle en 1851.

Que pòden donc, shets crànher de cométer ua  error, afirmar que Mamisan e tota la zòna costèra qu'avèn com dinc a las annadas 60, ua vocacion quasí

exclusivament agricòla.

Que pòden tanben imajinar shets pèna, qu'a la mòrta sason, quan la "hredura" e las gròssas plujas retenavan lo paisan dens la soa talabena, que vinava artisan ; que

teishava  eth medís,  sus un  mestièr hòrt simple, la tela deus sons vestits e lo linge de la soa maison.

Qu'èra tanben boscassèr, carpentèr, menusèr e hasè la meit, la panèra, los escabèths, los modèstes mòbles necessaris, la husta de carpenta per manténer lo bardís

de las soas murralhas.

Que panissèr tanben lo son pan après avéder hèit mòler lo gran au molin comun.

L'Economia a l'Atge Mejan- Part 1

         Los Gascons, d'abòrd caçaires-pescaires, qu'avèn demandat au neurissatge, puish a l'agricultura, los mejans de neurir ua populacion creishenta. A l'Atge Mejan,

aquiras tres activitats que's costejavan. Cada familha deu vilatge, cada vilatge que vivèn en rondalèra barrada. Lo gran chepic deu capdau de la comunautat qu'èra

d'amassar reservas alimentàrias sufisentas pr'abastar la crubada seguenta. Cada maison que produsiva e hialava lo son lin e la soa lan, teishuts per l'artisan locau.

Lo nivèu de vita qu'èra baish. A còps, los recors alimentaris deu sòu n'èran pas sufisents per avitar las populacions. L'abondèr portat au marcat que sembleré uei

derisòri.

Obligat de neurir los nòbles, los clèrgues, vagants per definicion, e los indigents numerós shets trabalh possible, lo paisan gascon que miava ua vita laboriosa e

dura.

• Produccions vegetaus : Segle - Mil - Hroment

Lo segle, lo mil, desempuish l'antiquitat, qu'èran tostemps presents dens la nòsta region.

A maugrat deus suenhs e apòrts de hems, las crubadas de segle n'èran soent pas sufisentas au consomiment locau. La seleccion de las semenças qu'èran

probablament, com pertot, hòrt imperfèita e lo rendut mei feble que uei lo jorn. Mes tan magre que sii la crubada, lo caperan que tocava la soa desma.

Preu mil, que'n cotivan duas espècias : lo mil a gran blanc, a gaspa motha, dab loquau hasèvan la "Milhada", e lo "panís" o mil d'Itàlia gaspas sarradas, la viòca de la parguia.

Segle, panís e milhòc n'èran pas desbrombats per la percepcion de las diferentas imposicions qu'èran la talha, lo cens e l'aubergada. Un aut impost, lo "santon",

dont tròban traças tanlèu 1358, tribut annau dut aus avesques, devèva estar pagat en hroment o per manca en segle.

Dens un document citat per l'abat Depart, que védem qu'a Biars, en 1619, 32 caps de maison e balhavan hroment, sonqu'un balhava segle.

• La Vinha.

Com l'am constatat abans, la vinha qu'es presenta dens la nòsta region desempuish la debuta de la nòsta èra.

Nat document nes conta lo desvolopament o la regression d'aquera cultura deu sègle Vau au Xau. Las invasions que li pòden avéder balhar trabucs.

N'es sonqu'a l'Atge Mejan e dinc a ua epòca pro recenta, que lo vitatge e pren la soa vertadèra aviada dens las nòstas contradas. Las abadias, com los senhors

estoren grans viticultors, la construccion deu trulh que'us incombava, autant com la cèrca deus marcats de la produccion locau.

Numerós documents que confirman l'implantacion deu vitatge a Mamisan :

Lo 22 de març de 1274, los abitants de Mamisan que coneishen téner deu rei "maisons, tèrras cultas e incultas, vinhas, ...eca.".

Los estatuts de Mamisan, quilhats haut o baish en 1289, que mencionan que nat vin ne podèva entrar dens la comuna tant que la crubada locau n'èra pas venduda

o consumida.

Dejà la Carta de Mamisan de 1273 defenava de vénder vin estrangèr tant que lo de la localitat o de las localitats vesias n'èra pas esgotat.

Ad aquera epòca d'alhors, un intense corrent d'escambis que s'establís dab l'Anglatèrra, e tanlèu lo son aveniment au tròne, Enric II que tempera los dreits

percebuts suus vins de Gasconha a la soa entrada en Anglatèrra e acòrd a las vilas maritimas l'exempcion de tots los subsidis e peatges dens los sons maines e

senhorias deu continent. Vist las distàncias e las dificultats de transpòrt, la nòsta region qu'a certament lo munsh tirat profieit d'aqueth comèrci deu vin.

Lo despart deus Anglés, en 1453, qu'a roeinat lo comèrci deus vins baionés e bordalés.

Qu'i avè alavetz tròp de vin en Gasconha. Donc que tròbam ad aquera epòca la permèra mencion de las destillacions, l'aiga-de-vita qu'èra mei aisida a transportar.

Los vins ne's conservavan pas d'ua annada a l'auta e la navèra crubada que miava de hèit a la destruccion

de produits dont la fermentacion pravava dangerosament.

En 1618 la vinha qu'es tostemps presenta a l'entorn de Mamisan. Lo senh de Sent-Martin, baron de Cap Berton, vescomte de Biscarròssa, senhor de Biars, que ced

aus abitants d'aqueras darrèras localitats tèrras numerosas contra redevenças insignificantas. Dens los contractes de cession e son mencionats pèças de vinha,

lòcs aperats "a la Vinhassa". Pendent los sègles XVIIau e XVIIIau, los ròtles de la talha e auts documents que parlan de vinhas, de vinhairons dens las paròpias de

Sent-Julian, Biars, sustot de Mamisan, Aurelhan e Sent-Pau-de-Bòrn.

N'i a pas dus cents ans, lo maine de Format, aperat mei tard Sent Martin, dens Mamisan, que possediva vinhas e un trulh, e n'i avè d'auts dens la paròpia.

Ne sobra que chic de vinhas uei, mes las representacions de u zodiac au portau de l'anciana glèisa de Mamisan nes bremba l'ancianatat e l'importància de la cultura

de la vinha dens la nòsta region.

L'Economia a l'Atge Mejan- Part 2

•    Los molins

          Los  arrius e corrents qu'èran agergats, sii per la moliada, sii per la pesca.

Molins qu'èran  establits a Biscarròssa, a Mezòs, sus l'arriu d'Onèssa.

Qu'es a l'entorn de l'estanh d'Aurelhan qu'èran los mei numerós : "mòlas" de Sent Pau installats probablament sus l'arriu d'Escorça, molin de Sescas a Biars, sus un

aut arriu alimentants l'estanh.

Qu'i avè parièr un molin a Sintròsse apartenants a la familha Colom. D'auts que devèn estar installats suus arrius de la nòsta comuna, mes n'en coneishen pas

l'ancianetat.

          Lo molin dont lo sedent nes es lo mei coneishut qu'es lo qu'Edoard lo 1èr autorizèt lo Pèir Analh de Podensac a bastir sus l'estanh de Mamisan.

          "La navau annada deu son règne, qu'es a díser lo 25 de julhet de 1281, Edoard lo 1èr qu'acòrd a Pèire Analh de Podensac, l'autorizacion de har bastir sus

l'estanh de Mamisan, o alhors, entre l'estanh e la mar, un molin dab autant de mòlas que vorrà. Lo rei qu'a recebut bons e leiaus 

servicis deu son car e hidèu Pèire e l'en vòu recompensar, eth e los sons successors. Que li acòrda donc tots los dreits, inerents a un parièr estalh, sus la presa e

l'escorrement de las aigas, sus la maison e tos los auts objèctes necessaris a l'establiment e au manten deu dit molin, a la condicion de reconéisher que l'a recebut

e que'u ten deu rei e deus sons successors en emfiteòsi, que pagarà annaument en moneda de cors ua renda de 10 sòls, a la hèsta de Nadau e aquitarà los sons

auts imposts acostumats entre las mans deu governador deu castèth de Bordèu e deu son lòctenent".

         Que sembleré que lo rei-duc s'èra reservat lo dreit de concedir la construccion de molins, com ne testimònia aquera autorization.

Los molins qu'èran sovent cedits contra ua redevença a d'autas personas e los abitants que podèvan i portar lo son gran per lo har mòler, en escambi deu son

impòst, prelhevament en natura, qu'es a díser d'un cincau de la quantitat deu gran molut, nomat "punhèra" (petita mesura  aquivalent a ua punhada).

Ligams suus molins landés :

http://histoiresocialedeslandes.fr/fr_landes_histoire_moulins.asp

http://www.moulinsdeslandes.com/cartes.php

L'Economia a l'Atge Mejan - Part 3

• La Pesca

D'après l'Atlàs de Blaew de 1638 e d'ua auta carta datants de 1642 (Teatre de las Gallas), l'estanh d'Aurelhan qu'èra navigable a la soa embocadura. Mamisan que

formava un pòrt de desbarcament e ua rada qui serviva d'acès aus pescaires de la Tèsta o d'auts pòrts quan anats a la pesca, lo maishant temps que'us obligava a

s'emparrar.

Ua carta de Bearn, Bigòrra, Armanhac, Bòrn, Maransin e país vesins, de l'annada 1712, qu'indica a la plaça on se tròba la vath deu Corrent e l'estanh d'Aurelhan, tau

com sus ua part deu territòri actuau de Senta Eulàdia de Bòrn, ua grana estenuda d'aiga cobrint ua superfícia de mantuns milèrs d'ectaras. Totas aquiras aigas

que's gitavan dens la mar a Mamisan per ua embocadura qui devè estar pro larga e pregonda per balhar passatge aus vaishèths de l'epòca.

La còsta, escavada lavetz per granas e pregondas concas, qu'èra practicada, manca los peishs que védem uei lo jorn, preus grans cetacèus com la balena, lo

cachalòt qui an abandonat las còstas nòstas trop pauc pregondas e trop hòrtament trucadas per las ersas per s'emparrar dens las aigas tranquillas deu Nòrd e de

l'America.

Los estatuts de Mamisan qu'atestan la soa preséncia : "Item daufin, creat (breguins) e tot aut peish e deu trovaire, exceptat curai (?) o balena, a laquau lo trovaire

n'a senon la barba e un tròç de redont (tròç picat en rond) en tau lòc que'u vorrà ; la tèrça part deus quaus dreits completa e perten a l'òbra de la glèisa de Nòsta

Dauna deu dit Mamisan".

Lo Catalògue deus Ròtles Gascons e Normands nes apren que lo Gòlfe de Gasconha èra vertadèrament infestat de balenas au punt que's veden Edoard II, rei

d'Anglatèrra, passar en 1315 un acte dab Iolanda deu Soler, Dauna de Belin, relatiu aus gets e encalhaments de las balenas sus las còstas maritimas de Biscarròssa

e de Sent Julian.

Que calèva enfin, que la captura annau estot bien considerabla per que los dreits senhoriaus se luvèssin ad ua tau sòma qu'Edoard III l'estaquèt en 1338 a las

despensas e a l'equipament d'ua flòta dont Pèire de Poiana èra amirau e ce, per l'indemnizar e l'esmendar deus frais qu'avè hèits.

Los vaishèths utilizats per la pesca en mar, e los transpòrts egaument,qu'èran pinassas, dont tròbam la descripcion seguenta : "A l'endavant, un tilhòc, a l'endarrèr,

se sembla, un galhard o pòste d'equipatge qui serv de duneta a un capdau, balhants los sons òrdis au pilòt tenants la barra franca. Lo mast unic que pòrta ua vela

quadrangulària que permet de tibar ua esparra nomada livarda, autan hòrta que lo mast. L'équipatge qu'èra generaument constituit de quinze òmis qui ramavan

quan lo calme los susprenèva. Aquiras pinassas, embarcacions tipicas de la region nòsta, que podèvan portar ua carga de dotze tonèths.

A despart de la pesca costièra, los estanhs e arrius qu'auhoreishèvan las soas riquèssas en peish. Aquiths estanhs neurissèvan, particularament lo brochet, la tenca,

lo murle, la pigata, la platuisha, l'angèla,...eca. Numerós documents ancians que contan installacions de pesquerias qui devèvan representar un bon rapòrt per

estar digne d'ua expleitacion preus grans senhors.

Au temps de Robèrt VIII, abat de Sent Sever de cap a l'annada 1136, Guilhèm, comte de Peitius e hilh de Guilhèm lo Gran, balha a Diu, a Senta Maria, a Sent Sever e

a l'abat Robèrt la desma de duas nassas establidas sus l'estanh de Mamisan e que confirma aquera donacion en plaçants la carta sus l'autar de Nòsta Dauna, en

preséncia d'Arnaut de Pujò e deus sons hilhs, de tot lo pòple de Mamisan, d'Estève de Caumont, de Guilhèm Raimond de Sensag, d'Amalvif de Blancahòrt e d'un

gran nombre d'auts.

En 1254, lo prince Edoard que conceda a John lo Carter las soas pesquerias de Mamisan, au dever de 300 angèlas gròssas e de tres dotzenas de petitas aperadas

"Matràz". Los Colom, ua de las familhas de renòm de la region, que possedin deu son costat, au sègle XIIIau, ua nassa sus l'estanh de Mamisan.

Parièr, au sègle XIVau, los Albrets qu'avèn pesquerias o dreits de pesca suus estanhs deu país de Bòrn, dont lo de Mamisan. Que tròbam particularament la

mencion de Bernart Aiz V (1295 - 1359) qui tenèvan sus l'estanh de Mamisan o sus lo Corrent nassas qui devèn estar de petitas installacions compausadas d'un o

mantuns escorralhs permetants l'entrada deu peish e lo miants de cap a nassas en vimi.

Aquiras pesquerias que representavan activitats hòrt importantas a l'Atge Mejan. Lo calendari de la glèisa que comptava un centenat de jorns magres pr'an e la

produccion locau, sustot dens granas vilas com Bordèu, ne sufeishèvan pas tostemps aus besonhs de la populacion.

Qu'importavan donc peish secat, harencs (saurets), moluas, e saumons salats.