Le Protoistòria

Le protoistòria deu Bòrn

L'òmi deu permèr millenari avant Jèsus Crist qu’a dishat le soa mèrca, non dens le soa vita, mès dens le soa mòrt. Que son en efèit tralhas deus rites funeraris dont pòrtan lo testimoniatge de l'ocupacion umana.

Un testimòni d’aquera preséncia qu’es l'urna funerària descobèrta au som d'uu duna anciana. Aquera urna que contenava uu terralha mèi petita o urnula dont arcuelhava les brasas deu defunt qui èra cramat. Uu alcòva qu'estot cavada dens le jaça d'aliòs brun, dur, per emparar aqueths vestigis funeraris.

Aqueste rite que pòt estar restacat a le civilisacion deus Camps d'Urnas qui, desempuish lo 1èr millenari, ganha l'Alsàcia, la Champanha, l'Isla de França e lo Mijorn per s'impausar mèi tardivament dens lo sud oest de la França. Lo rite de les navas populacions qu’es le cremacion individuau. Les cendres deu mòrt, cramat sus un busquèr, e son dispausadas dens uu urna qui es sepelida dens lo segrat o Camp d'urnas. A partir deu sègle VIII^au, aqueth rite funerari qu’es coneishut dens lo Lengadòc e lo Rosselhon. Un deus hauts lòcs d’aquera civilisacion qu’es Malhac dens l'Auda. Uu part deus camps d'urnas d'Arcaishon que data egaument deu medís periòde, com les permèras necropòlis de le region de Tarba, estudiadas per J.-P. Mohen.

Qu’es donc de l'edat deu Bronze finau que cau datar aquera terralha e l'introduccion de ’queth rite funerari dens le nòsta region a partir deu Lengadòc. Que pòt estar atribuit a un pòple de pastors transumants.

En mantuns endrets de la comuna, que’s pòt enqüèra descobrir tumulus funeraris. Lo cavament d'un qu’a relhevat duas tombas d'inumacion.

Que nes singui permetut d’imaginar le ceremonia funèbra. Los defunts que son sepelits dens tombas cavadas dens lo sòu, a l'endret de le cabana dont servís d'abitat. Les estructuras de le cabana e son luvadas : simple pau centrau contra loquau vinavan s'apujar arramats preu teit. Le fòrma mau precisada (elliptica o mieja circulària) qu’es suggerida per arrelhas perifericas. Los còs deus defunts sepelits que son cobèrts de sable jaune. Puish le comunautat en dòu s'amaneja a apielar au dessús uu jaça espessa de garluishas concassadas, puish sable rós per formar un dòma. Lo tumulus atau construit qu’a uu pagèra de 12 mètres dens lo son gran axe, 10 mètres dens lo son petit axe e 1,30 mètre de haut.

Arron 1 500 ans av. J.-C. que s'espandeish le civilisacion deus Tumulus. Aqueth rite funerari de l'inumacion devath terrucs qu’es donc hòrt ancian. Mèi tard, que’s torna en aunor devath l'influéncia deus pastors e guerrièrs “hallstattiens” originaris deu nòrd deus Aups qui introdusissen en França le coneishença de le siderurgia. Qu’es donc a l'entrada de l'edat deu Hèr que datan aqueths tumulus.

L'epòca Aquitano Romana

L'istòria que comença dens le nòsta region en 56 ans av. J.-C. dab le dominacion romana.

Crassus, lòctenent de Cesar, au cap de 6 000 legionaris que conquista l'Aquitània.

Que pòrta le "Pax Romana" e uu bèra prosperitat.

Le via romana

Le civilizacion romana qu’a dishat traças duradissas dens lo país nòst de Bòrn.

L'itinerari d'Antonin datat deu sègle IV^au que menciona lo passatge de duas vias romanas ligants Dacs (Aqua Tarbellicae) dinc a Bordèu (Burdigalam).

Le via interiora qu’èra longa de 64 lègas e passava per:

Cœquosan : 16 lègas                        Salomacum : 12 lègas

Tellonum : 18 lègas                           Burdigalam : 18 lègas.

Le via costèira qu’avè 63 lègas de longo e junhèva les estacions de :

Mosconum : 16 lègas                        Boiòs : 7 lègas

Segòsa : 12 lègas

Lòsa : 12 lègas                                     Burdigalam : 16 lègas

Cèrcas arqueologicas recentas qu’an permetut de situar dab precision le via costèira entre Sent Delian de Bòrn e Gastas, perlongants atau les descobèrtas de le via entre Bolòs (Lamothe), Lòsa (Sanguinet) e l'estanh de Biscarròssa.

Qu’es constituida d'uu' levada de tèrra hauta, per endrets, de 50 a 80 centimètres
au dessús deu sòu a l’entorn e larga de 15 a 20 mètres. Qu’èra bordada de varats uei en part arrasats. Qu’evitava los borgs actuaus.

Segòsa ?

Sus le via litorau, les estacions de Bolòs e Lòsa que son adara situadas dab certitud.

Bolòs que correspon a Lamòta e Lòsa a Sanguinet.

L'incertitud que damòra entà çò qui es de le situacion de Segòsa e Mosconum.

Mantuns istorians que’s son clinats sus le localizacion de Segòsa shetz pròbas arqueologicas sufisentas.

— D'Anville e Walckénaer que plaçan Segòsa a Escorça.

— Lo Coronèu Lapie a Parentís de Bòrn.

— Dufourcet que situa Segòsa au Vinhac.

— Vielle e Tartière a Mamisan.

Ne trencaram pas, e disharam aus arqueològues lo suenh de nes portar le pròba irrefutabla de le situacion d’aquera estacion.

Vestigis D'epòca Aquitano Romana

Qui credot dens un passat recent, a l'existéncia de vrais vestigis de l'epòca Aquitano romana ?

Au hiu deus jorns, le nòsta region que descobra le soa istòria.

En l'abséncia de tèxtes, ne damòra qu'uu alternativa : interrogar lo sòu.

L'antica via deu litorau qu’estot trobada e localizada dab precision.

Aquera òbra grandiosa, impressionanta en mantuns punts, vadut de l’engénie d'un pòple qui unqüèra uei arreten le nòsta admiracion, estot lo supòrt d'uu organizacion territoriau dont nes damòra numerós indicis e traças materiaus en mantuns endrets.

Aqueras traças que’s hèn véder sustot per terralhas, objèctes familiaus e usuaus de tot jorn e qui serviven pr'ua grana part a fins culinàrias.

A l’entorn de l'estanh d'Aurelhan principaument, quauques sites d’aquera epòca e’ns son uei coneishuts. Lo mèi important qu’es shetz contèsta lo lòc de Sent Pau lo Vielh, aperat enqüèra Tuc de la Glèisa.

Sent Pau lo Vielh, antic vilatge gallès, pui Aquitano roman ! Lo sòu que’ns pòrta les pròbas e liura en efèit, a despart de plomasons de murralhas, quantitat de fragments de terralhas diversas, anants de le terralha indigèna d'avant la conquista dinc a le ceramica romana o gallo romana, a còp importada preus mercants, de talhèrs lunhècs, com per exemple le ceramica sigillada, dont quauques tessons virén de Montans.

Amfòras, pingas a bèc trifoliat, terralha fina de luxe, sigillada, pèça de moneda ( II^au sègle arron J.-C.) e quants auts petits objèctes testimònian plan de l'implantacion a Sent Pau lo Vielh d'un abitat hòrt ancian, despareishut ne saben pas tròp com.

Aqueth materiau, presentat ací, qu’es comun a tots los sites coneishuts dens les Lanas e data deu permèr sègle precedent dinc au second sègle arron l'entrada de l'èra crestiana.

Le soa posicion qu’es remirable suu traçat de l'antica via romana deu litorau.

Es ua estacion de l'itinerari d'Antonin ?

Numerós auts vestigis arqueologics descobèrts dempuish lo sègle passat e piquetan aquera via :

— Sent Delian : monedas e importantas murralhas (Cuzacq).

— Mamisan : tessons de terralhas aus Autàs, moneda a Jan Petit.

— Aurelhan : terralhas, tuulas a auret a l’entorn de la glèisa.

— Senta Eulàdia : mosaïcas au Porjau (Abat Départ).

Atau le pròba qu’es hèita deu poblament deu Bòrn a l'epòca Aquitano romana.

L'economia a l'epòca Aquitano Romana

Los poblaments damorants dens l'Aquitània vesia de Mar grana que vivèvan sustot de le pesca e de le caça e cotivavan quasi exclusivament lo mil, per causa de le leugeretat deu sòu e de l'infeconditat de le tèrra, com ne testimònia lo geografe Strabon de cap a l'an 30 de la nòsta èra : "Le part de l'Aquitània qui vesia les còstas de Mar grana qu’es quasi pertot sablosa, produsent mil e hòrt pauc d'autas hruitas".

Mèi tard, les observacions de Pomponius Mela, geografe au sègle 1èr, que son similàrias : "Le part de l'Aquitània, ce dit, qui tòca le mar qu’es cobèrta de sable, qu’abonda en aubres produsints pega e arrosia, que produsís hòrt chic d'autas hruitas, sauv segle e mil".

Lo país qu’avè donc pinhadars e los estatjans que sabèvan ne tirar le gema e le trabalhar. Qu’es atau que Sent Paulin dens uu epistòla au poèta Ausone de Bordèu, que qualifica lo pòple vivent a l’entorn de le laca d'Arcaishon de "picéos", qu’es a díser gemèrs. "Lo país deus Boiens qu’es cobèrt de seuvas dont produssin pega e gema e dont le lenha botada au huec balha hòrt de hums" ce dit.

Çò que pertòca mèi precisament le pega e le gema, que pòdem avançar que’u trafic deus dus produits qu’avè gran importància, se considéram lo ròtle que les matèrias arrosinosas jogavan dens le vita economica deus Ancians, aqueras matèrias estants indispensablas per le construccion e lo calfatatge deus vaishèths. Qu’existava donc, tanlèu le mèi hauta antiquitat, un comerci important d’aqueths produits suu litorau d'Aquitània, expleitat preus Fenicians e los Grècs, pòples essentiaument navigators, e mèi tard preus Romans dont cercavan aqueths produits arrosinós dont despenava dens uu' larga mesura lo desvelopament de le soa marina, e, per consequéncia lo balanç de le soa expancion politica e comerciau.

A despart d’aquera espleitacion de le seuva, l'agricultura que balhava, com l’am vist, mil e segle, mès, que pòdem estar segur que le vinha jogava egaument un ròtle dens l’economia de l'epòca Aquitano romana.

Que singui originària de vinhas sauvatjas, ditas lambruscas, de l'epòca glaciària o portada preus Grècs d'abòrd, los Romans arron, le vinha qu’es presenta dens le nòsta region desempuish lo començament de l'èra crestiana. Tanlèu lo permèr sègle, que s'installa pertot en Aquitània. Le soa cotiva qu’a non solament modificat lo paisatge, mès introdusit lo vin sus le taula deus nòsts ajòus.

Uu auta activitat, dont balha unicament indicacions per vestigis arretrobats, qu’èra le terralha. Desempuish los temps preistorics, l'òme que sabèva modelar e còser l'argèla, com lo testimònian los objèctes e brigalhas portadas a le lutz au temps deus cavaments dens le region.

Lenga e pòples

L'istòria d'uu' region que pòt tanben se legir dens los sons toponimes, patronimes. Cada pòple qu’a dishat traças dens los sons nòms de lòcs, de personas...

Istorians e geografes que s'acòrdan a constatar l'existéncia d'un pòple originau, distinct deu pòple cèlte per le raça e per le lenga. Strabon qu’es hòrt clar sus aqueth punt : "Los Aquitans que difèren deus pòples de raça gallèsa tant per le soa constitucion fisica que per le lenga que parlan, e semblan mèi aus Ibèrs. Qu’an per limita lo flumi Garona".

Segon Luchaire : "que’n resulta clarament que le lenga deus Aquitans estot, com l'idiòme iberic de l'Espanha, possiblament de le medissa familha que le deus Bascos actuaus. Los Gascons ne son après tot qu’Aquitans qu’estón conquesits per le lenga latina, que’s son mes a parlar latin".

Qu’èm ací donc devath uu' strata aquitanica dont ne pòden sonque s’explicar per arraditz proto-aquitanas preromanas.

Un deus mèi solide testimònis de le colonizacion romana que nes es balhat preus nòms de lòcs en “anum” derivats deus nòms deus ancians proprietaris. L'existéncia e le densitat d’aqueths nòms que permet de tirar conclusions preciosas sus l'endom de le colonizacion romana. Los nòms que son rares dens le zòna litorau de les Lanas :

Aurelhan -> d’Aurelius --- Mamisan -> de Mimisius.

Los derivats de “acum” que pertenen a l'epòca gallo-romana on l'anciana populacion gallesa avè començat a s'adaptar a le nava lenga deus colonizators romans. Los nòms de lòcs en “ac” que son los testimònis de le colonizacion gallo-romana. Que’s son desvelopats aus sègles IIau e IIIau.

Los nòms en “ac”, “acq” que son mèi numerós : Lisac - Orvinhac - Lo Binhac - Frontinhac (St-Pau de ...) - Trensac - Comensac.

Los nòms de lòcs en “òs” que pòrtan d'autas pròbas d’aquera colonizacion. Lo sufixe “òs” qu’a constituit lo procès aquitan de derivar lo nòm d'un maine deu nòm deu proprietari.

Lo litorau landés que coneish quauques exemples, trèit d'union dab lo departament de la Gironda : Biscarròssa - Garròssa - Mezòs - Pissòs - Sopròssa - Igòs - Iòssa - Borricòs - Udòs - Arengòssa. (“-òssa” = lòc on se tròba...)

Le toponimia que pòt donc estar uu' ajuda preciosa a l'arqueològue e a l'istorian.

Qu’aurém tot jorn a trabalhar sus le macrò e micrò toponimia per tornar trobar los mòts e nòms pertocants lo biaish de víver deus nòstes ajòus...

L’edat miejancèira

Arron lo long periòde de patz romana, les invasions barbaras que pòrtan guèrras, trobles e misèria.

Au sègle IVau, le progression deus Uns que constrenh los Visigòts a passar lo Danubi. Shetz poder los estancar a le batalha d'Andrinòple (378), l'Empèri roman que’us installan en Illiricum. Lo basileus de Constantinòple arron que los tiran de l’empach n’us enviants en Occident, on pilhan Ròma (en 410) devath le conduita d'Alaric. Pui que venen s'installar en Aquitània Seconda en 418.

Dens lo breviari gotic de Lescar, estampat en 1541, ací com son descriutas les invasions goticas en Vascònia : "Qu’emplegan le rusa e cada an dab uu' flòta de vaishèths plan equipats, qu’entran dens le mar interiora de Mamisan situat au País Bordalés e abòrdan sus aqueras tèrras. D’aquí, mèi crudèus que bèstias feròças, que s’espanden au lunh dens le Vasconia, que percoren e desguastan regularament cada anadas. Que desruinan les vinhas e los camps, que se’n pòrtan les praubas populacions, l'aur, l'argent, los vestits, los animaus lauradors, los tropèths, los shivaus, desròcan los castèths, les vilas, les borgadas, les bòrdas e shetz respècte per le dignitat, le posicion, le religion, lo sèxe e l'atge, que massacran shetz pietat los òmes, les hemnas e los mainatges". I auré confusion dab d'auts envadidors ?

Arron Teodoric II, assassinat, que seguís lo crudèu Euric. Aqueth, mòrt en 484, qu’es remplaçat suu tròne per Alaric II lo son hilh, prince bon, juste, mes feble e shetz resolucion. Que permet aus catolics de tornar obrir les soas glisas e de remplaçar los avesques mòrts pendent les persecucions o dens l'exili. Alaric que volot s’acomodar les bonas gràcias de le noblèssa e deu còs episcopau. Le situacion interiora e exteriora deu reiaume Visigòt qu’anèva empachar aquera enterpresa de patz de s’i escàder. L'anada 506 que veid dens lo territòri gascon de navas cotivas. Sent Galactòri, avesque de Lescar que mia uu' armada de Vascons e qu’encontra l'enemic au ras de Mamisan.

Atau son los hèits portats dens lo breviari : "Pendent qu’aquera barbara nacion sacamandejèva le contrada aus alentorns de Mamisan e empipautèvan los lòcs consacrats a Diu, lo Sent Pontife dab uu' valenta armada de Bearnés e de Vascons que l’ataca vigorosament e desliura le patria deus enemics de le he. La victòria a coroat los esfòrs deu defensor de le he e deus sons sordats, mès pres per traïdors, qu’es horadat de trucs. Que li trencan lo cap e que’s sepeli atau dens le glòria deu martiri".

L'incertituda que damòra entà çò qui es de le batalha de Mamisan. Sent Galac Lèira qu’a podut estar sepelit d'abòrd a Mamisan, pui le soa despulha miada dinc a Lescar. Suus lòcs deu martiri estot estat bastit un mausolèu a le soa glòria, permèra glisa de Mamisan.

Dus sègles mèi tard, uu' auta miaça que pèsa sus l'Aquitània, le deus Arabes. En 720, le pression musulmana sus l’Aquitània que ven seriosa. Passant par le Septimania (region de Narbona), los envadidors que se n’apròchan. En 721, lo rei Eudes diu portar ajuda aus Tolosans.

Le tradicion que torna portar que cerca a’s conciliar l'envadidor en li auherint le soa hilha en maridatge a Munuza, un capdau revoltat contra lo governador de Còrdo.

Quauquas anadas mèi tard, que’s debana le grana ataca de l'Islam. Abd Rahman que passa los Pirenèus, que pren Bordèu e que bat Audon. Aqueth n'a pas sonque qu'uu' solucion : aperar a le soa ajuda Carles Martèu, qui l'emporta suus Arabes Berbèrs dens le region de Peitius en 732 e los hòrabandin delà deus Pirenèus.

Le trèva qu’es braca. Qu’es de bisa, aqueth còp, qu’arriba le miaça. Autanlèu seteme 841 (o 843), los normands qu’assautan Bordèu qui resista. Tenuts en escac, que’s venjan suus país a l’entorn, Vasats, Sòs (o Sòra), Lectora. Pui Baiona, Auloron, Lescar que son sacamandejats. Arrecussats preu Duc Totilus capdau d'uu' poderosa armada, que tornan paréisher lèu autan crudèus e sacamands. En 848, que prenen Bordèu e entran en les nòstas contradas preus pòrts de Capbreton, Contis e Mamisan.

Le soas incursions repetidas sacamandejan lo nòst país. Guilhèm Sanche, Duc e Comte de Gasconha, que’us baten sancerament dens les Lanas de Talleras (Taller ?) en 980 (o 982).

Per fin de mercejar Diu de li avéder balhat le victòria Guilhèm Sanche agença l'abadia benedictina de Sent Sever de nombrós bens, dont le glisa Nòsta Dauna de Mamisan. Atau que vad l'abadia qui serà l'origina de le renavida de le nòsta comuna. Monges benedictans que s'installan donc dens le nòsta ciutat. Los òrdis monastics que pareishoren en Gàllia au sègle IVau, un sègle arron le soa vaduda en Orient, mès lo son essòr que data deu sègle VIau, quèn Sent Beneset de Nursia amassa au monastèri deu Mont Cassin, entre Ròme e Nàpols, laïcs qui vòlen, lunh deu monde, pregar e meditar. Que’us balha uu' disciplina de vita, le Règla Benedictina (de cap a 530), qui mescla armoniosament le pregària (ofici divin, lectura de le Bíblia e pregària), lo trabalh intellectuau (copia e enluminadura) e lo trabalh manuau (esplèitacion deu maine agricole a l’entorn de le glisa). Aquera règla que coneish un hòrt gran succès e Carlesmanhe que l'impausa a tots los monastèris de l'empèri preu Capitulari monastic de 817.

Les mòtas feodalas de le region de Mamisan

Lo començament de l’Edat Miejancèira que veid se desvelopar suu sòu de França nombrosas tors màgers, tors, maisons hòrtas e mèi tard hortalessas, bastidas sus mòtas, eras medissas edificadas per l'òme.

Dens le nòsta region, a l’entorn de les arribas nòrd est e sud de l'estanh d'Aurelhan, que pòdem véder quauquas d’aqueras mòtas. D'autas qu’an despareishut e ne’n sobra pas mèi traças.

Per qui estoren construsidas aqueras mòtas e de cap a quau epòca ? Quau estot lo son ròtle exacte ? En l'abséncia de tèxtes, que’n pòdem sonque har ipotèsis.

Le proximitat de la via romana, passant hòrt pròche a l'est, mèi le preséncia de vestigis arqueologics, qu’an naturalament miat uns istorians a balhar ad aquestes obratges uu' origina romana (Castrà). Qu’existís dens aqueras afirmacions uu' part d'incertituda. Probable les mòtas que son posterioras a l'epòca romana e contemporaneas deu periòde carolingian, donc de cap a l’Edat Miejancèira. Qu’estoren benlèu edificadas a partir deu renhe de Carlesmanhe. L'emperador qu’ordòna aus comtes e governadors de les províncias, le construction de mòtas dab tors e hortalessas au bocau deus flumis e arrius, per defénder lo país contra les invadidas repetidas deus Normands.

Hòrt probable les nòstas mòtas que son los vestigis d'un sistèma de defensa organizat a l’entorn de l'estanh e au ras deu bocau deus arrius d'Escorça e de Ponterà. Los arrius a le quantitat d’aiga pro importanta enqüèra uei, que devèvan perméter d’auts còps uu' navegacion a les embarcacions a hons plans qui podèvan anar a contrabriu pro lunh a l'interior de les tèrras. Au contra d’aquera ipotèsi, citam duvas autas mòtas, situadas cadua sus l'uva e l'auta d’aqueths arrius, mès mèi a l'interior deu país. Le de Monjat sus l’arriu d'Escorça dens le comuna de Sent Pau, e lo Tuc deu Sarrazin (soviér de le preséncia deus Mòros ?) a l'oest de les hargas de Pontens e a le cantèira de l’arriu deu medís nòm.

A maugrat que n'interessa pas directament le nòsta region, senhàlam au ras deu Corrènt de Contis, au ras de les minas de l'anciana capèra dedicada a Senta Magdalena e de le hont, uu' auta d’aqueras mòtas, identica a les precedentas per le soa fòrma e pagèras.

Aquestes obratges que son bastits en argèla compacta. Qu’an uu' fòrma tronconica, de 15 dinc a 30 mètres de diamètre a le basa, de 4 dinc a 6 mètres de hautor e que son arrodats d'un varat circulari.

Que’s presentan, singui n’uu' sola mòta (Castelnau, Lanti, Sarrazin, Contis) o doble (Horis, Monjat e los dus grops de Senta Eulàdia de Bòrn). Lo son som que portava d’auts còps uu' tor de bòi, sòrta de hòrtalessa primitiva, arrodada d'uu' palissada de proteccion.

Aquera tor qu'èra le damòra deu senhor e de le soa familha. A l’entorn de le mòta qu’existiva uu' embarra, era medissa defenduda per un terrèr dab un palissat e varat exterior. A l'interior de l'embarra que’s trobèvan les damòras e dependéncias deu monde deu senhor, dont formèvan en quauqua sòrta uu' petita borgada, sistèma qui a sovent balhat vaduda a un vilatge bastit a l’entorn de le mòta.

Costumas de Mamisan

Dinc a uei, nada traça escrivuta de les costumas de Mamisan anterioras au sègle XlVau n'estot trobat.

Mamisan dinc au sègle Xllau devèva estar un bordalat hòrt pauc poblat, sola le glisa

anciana (VIau) que li guarda uu' lustror certana.

Probable que les soas costumas existivan dijà. Transmesas oraument, mès que n’an

dishat briga traça.

Dab l'arribada deus monges, le constitucion de le sauvetat, l'espandiment de popula-

cion comuna a tota l'Aquitània, los peregrinatges de Sent Jaques, Mamisan que pren

importància.

Que cau lavetz codificar, fixar les costumas e privilègis e los har conéisher preus senhors sobirans.

Donacions e previlegis a le glisa

• 963

Lo duc de Gasconha Guilhèm Sanche que lèva lo monastèri de Sent Sever.

• 982

Lo Duc Guilhèm Sanche que balha a l'abàdia Benedictina de Sent Sever :

— le glisa Nòsta Dauna de Mamisan

— le glisa Senta Eulàdia de Senta Eulàdia en Bòrn

— le glisa Senta Maria de Solac dab dependéncias e apartenenças.

Monges benedictins que venen s'installar a Mamisan e i crear un priorat.

• 1009

Bernart Sanche, hilh de Guilhèm, que confirma les donacions hèitas preu son pair a

l'abàdia de Sent Sever.

• 1012

Sanche, hrair deu Bernart e lo son successor, que confirma les donacions, e qu’i adoba

le franquesa (sauvetat) que possediva un clèrc nomenat Fòrt.

Lo privilègi de sauvetat qu’existiva donc avant aqueth sègle XIau. Le Nòsta Dauna de

Mamisan qu’èra Dauna fonsièra e Senhoressa deus sons biens sus le paròpia de Mamisan,

uu' partida de Gastas, Senta Eulàdia, Sent Pau de Bòrn, Aurelhan. Le mèi part deus estajants

que’u tenèvan fius, qu’es a díser que detenèvan de le glisa tèrras per quau e pagavan

redevanças.

• 1136

Au temps deu Robèrt VIIIau, abat de Sent Sever, Guilhèm comte de Peitius,

hilh de Guilhèm lo gran, que balha a Diu, a Senta Maria, a Sent Sever e a l'abat

Robèrt le desma de duvas nassas establidas sus l'estanh e confirma aquera donacion en

plaçants le carta sus l'autar de Nòsta Dauna en preséncia d'Arnaut de Puiò e deus sons hilhs,

de tot lo pòple de Mamisan, d'Estève de Caumont, de Guilhèm Raimond de Sensag,

d'Amaldif de Blancahòrt e d'un gran nombre d'auts.

Mèi tard, de cap a l'anada 1140 o 1141 lo hilh de Guilhèm comte de Peitius, Pèir de

Bordèu qui èra presoèr a l'epòca d’aquera permèra donacion, e au quau pertenèva l'uva de les

duas nassas, vinot au son torn a Mamisan au près de l'abat Raimond IIIau Sanche, onzau

abat de Sent Sever e que confirma sur l'autar de le Nòsta Dauna le donacion dijà hèita preu son

pair. En torn, lo prior Bonifaci que’u auheri 60 sòlas Morlanas e un bròi shivau.

• 1270

L'abàdia de Sent Sever, lo priorat de Mamisan, qu’estot fondats preu duc de

Gasconha, pr’aquò qu’es considerat com senhor sobiran, aus drets deu quau succediràn los

reis. Le prior de Mamisan que ten lo site deu priorat e les soas pertenenças, le mieitat

de le desma de Mamisan, de le deu Mont Sent Miquèu de Biars e per tot aquò, que diu

hornir un servidor d'armas entertenut aus sons frais e 5 sòlas d'espòrla a mudança deu rei

mès non deu prior, en mèi lo serment e l'omenatge.

• 1270 (31 de julhet)

D’ara enlà le comunautat de Mamisan qu’estot obligada de pagar aus reis d’Anglatèrra e

avant eths quasi probable aus ducs d'Aquitània uu' redevança annau de 15 liuras Morlanas,

en contra partida qu’an los sons privilègis. Òr a partir de 1270 aquera soma de 15 liuras

Morlanas n’estot pas mèi pagada qu'a l'abat e convent deu monastèri de Sent Sever "per

cadun n’un còp, per e au nòm deu son senhor lo rei d'Anglatèrra e duc de Guiana per certan

pariatge entre eths hèit".

En vertut de ’queth pariatge lo convent de Sent Sever que dèisha daubuns deus sons

dreits e receb en compensacion d'auts avantatges, enter auts lo don de les ditas XV liuras

Morlanas.

Aqueth pariatge s’es passat devath lo regne d'Enric III. Pèir de Banòs sacriste de Mamisan

estot un deus testimònis qui signèren l'acte.

• 1288

Lo servici de le glisa qu’èra shetz dobte distinct de’u deu priorat. Qu’anèva se pausar

un problèma, lo deu lotjament deu caperan, qui n’estot definitivament arreglat sonque'n

1288, quèn a le demanda de Vitau d'Arrast lavetz caperan de Mamisan, Edoard 1èr hit don

d'uu' plaça situada a costat de le glisa aperada : "placea regalis", per fin que’u caperan e los

sons successors pusquin i bastir uu' damòra e ne gaudir liurament autan com n’avoren le

carga deu servici de le paròpia ; per contra qu’avèn interdiccion, dab pena de confiscacion,

d’utilizar aqueth lòc pr’uu auta destinacion que’n singui.

Donacions e privilegis a le comunautat

• 1270

A la fin deu sègle XIIIau, lo prior n'avè nat dreit suus abitants de le sauvetat arrodant lo priorat ; qu’èran en efèit considerats com òmis francs deu rei. Aquera situacion devèva se manténer a l’endoman deu contracte de pareatge conclusit en 1270 entre lo prince Edoard e l'abat de Sent Sever, au termi deu quau lo prince hasèva don a l'abat de 15 liuras de cens, autan com los devers, gatges e senhorias que los abitants de Mamisan lo versèvan a la Sent Jan. Ne’s saberén en efèit, véder dens aquera disposicion sonque un signe de vassalitat deus abitants de Mamisan de cap a l'abat o deu son representant. Si en 1270, los Mamisanés s'engatjèvan a pagar fin finau les 15 liuras a l'abat, en 1274 que hèn omenatge au rei duc au quau reconeishen dever lo cens annau e, dens le version coneishuda de les costumas de Mamisan qui datan de le permèra mietat deu sègle XlVau, qu’es dit de manièra explicita qu’es au nòm deus "nòsts senhor lo rei d'Anglatèrra e duc de Guiana" e en virtut deu pareatge que los abitants an costuma de vessar lo cens a l'abat.

Lo pareatge de 1270 n'avot donc preus abitants nada consequéncia juridica, sol lo cens qu’a cambiat de proprietari.

• 1273 (15 de deceme)

"Edoard, per le gràcia de Diu, rei d'Anglatèrra, senhor d'Irlanda e duc d'Aquitània, a tots los qui aqueras presentas veiràn salut. Que tots los nòsts subjèctes e sapin qu'au temps on èram en guèrra dab Gaston vescomte de Bearn, que demandèm autant com aus abitants de tots los auts lòcs de Gasconha, aus borgés e a le comunautat de Mamisan, de balhar ajuda a le formacion de le nòsta armada per sosténer la guèrra contra lo dit Gaston. Mès eths, pretendants estar exemptats d’aquera carga, nos acordèren totun deu son plenh grat e dab bona gràcia un don de duas cents liuras Angevinas. Donc ne volant pas que'n causa d’aquera liberalitat siguin gravats dens l'aviéner, tant deu nòst hèit que deu deus nòsts successors, que’us assegúram qu’aquera liura concession ne tirarà pas nada consequéncia, per tant que, preu dreit o le costuma, siguin vertadèrament exemptats deu servici de l'Òst. En fe de qué, que’us am hèit desliurar aqueras letras patentas". "A l'Esperon lo 15 de deceme, le dusau deu nòst regne".

• 1288 (27 de noveme)

"Edoard, rei d'Anglatèrra, senhor d'Irlanda e duc de Guiana, aus arquevesques, avesques, abats, ducs, barons, senescaus, vescomtes, prevòsts, bailes e a tots los nòsts idèus subjèctes, salut : sapitz bien que pr'aqueras presentas qu’am concedit e balhat aus borgés e abitants de la nòsta vila de Mamisan dens lo diocèsi de Bordèu, lo nòst bòsc aperat "montanha de Biars" dab les soas apartenanças e dependenças. Aqueth bòsc que nes hírem crompar d’auts còps, preu nòst usatge, a Vivian de Sent Martin, que’u déisham aus dits borgés e abitants e aus sons eretèrs dirèctes e successors preu téner de nos en le nòsta qualitat de duc de Guiana devath le redevença d'uu lança d'espòrla a mudança deu senhor. Aquera redevença que serà pagada per l'un deus abitants de le vila au nòm de tots enter les mans deu nòst baile qui l'acceptarà per nosatis". "Qu’es perqué vòlem e màndam en lo nòst nòm e au nòm deus nòsts eretèrs que los dits borgés e abitants, los sons eretèrs e successors a perpetuitat tenen e posseden de nosatis e deus nòsts eretèrs dirèctes lo sus dit bòsc dab les soas tanhenças e dependéncias a le carga d'uu lança d'espòrla e a mudança deu senhor a pagar a nosatis e a los nòsts successors com rei d'Anglatèrra e duc de Guiana, com estot ací-dessús especificat en preséncia deus testimònis baish-nomats. Venerables pairs R. Bat e Well avesque ; lo nòst cancelèr, Enric de Lacy, comte de Lincoln, mèste Guilhèm de Rada de Sent-Martin, lo Gran de Londres, Raimon de Fenvras decan de le glèisa de Sent-Severin de Bordèu, Jan de Bohun, Pèir de Chaumont, Jan de Havering lòctenent deu nòst senescau de Gasconha, Ricart Dubosq, Pèir Terri; Gimbert de Budestle e los auts. Desliurat de le nòsta man dens le nòsta bastida de Bonagarda lo 27 de noveme lo 17au an deu nòst regne".

• 1314

Lo rei Edoard II estant en guèrra contra l'Escòcia que demanda ajuda a totas les comunautats de Gasconha. Mamisan que l'acòrda 60 liuras Tornassas.

• 1365

"Edoard, hilh permèr vadut e eretèr de l'illustre rei d'Anglatèrra, au son senescau, aus sons idèus vassalhs e subjèctes de Gasconha salut : Sapitz bien que vòlem e accòrdam tant en lo nòst nòm qu'au nòm deus nòsts successors aus nòsts leiaus òmis de Mamisan deus quaus recébem annaument un cens de 15 liuras Morlanas qu'eths, e los sons successors siguin mantenuts en possession deus sons bons usatges e costumas, libertats observadas e aprovadas preu son territòri autan de temps que seràn mantenuts dens aqueths dreits e que nada injúria e escamusada ne vinerén de le part deus nòsts bailes. De mèi, que vòlem que'u don que nes hiren per nes balhar ajuda dens la nòsta darrèra guèrra, ne singui pas per eths dens l'aviéner, un pretèxte a vexacion". "En he de qué, que los nes am hèit desliurar aqueras letras patentas. Balhat a Sent-Macari lo 20 de març, 39au annada deu regne deu nòst pair".

• 1453

Arron lo despart deus Anglés, lo hilh deu rei de França, Carles duc de Guiana hrair de Lois lo XIau que confirma los nòsts privilègis e franquesas.

• 1470 (huurèr)

Confirmacion per Carles, hrair de Lois lo XIau acte balhat a Sent Sever.

• 1489 (9 d’abriu)

Confirmacion datada de Baiona, per Carles lo VIIIau.

• 1496

Confirmacion datada de Blois, per Carles lo VIIIau.

• 1615 (de noveme)

Confirmacion datata de Bordèu per Lois lo XIIIau.

• 1623 (11 d’agost)

Confirmacion per sa majestat Lois lo XIIIau.

• 1676 (de mai)

Lo representant deus jurats de Mamisan qu’es mandat a Bordèu pr'i rénder omenatge de cap aus presidents representants lo rei Lois lo XIVau.

• 1777 (16 d’abriu)

Jan Marsan, abitant de la paròpia de Mamisan en Bòrn e procurator de le comunautat, que’s rend a Nerac per davant mèste Corrèges notàri grafièr per rénder omenatge e fe au duc d’Albret (Labrit), governor preu compte deu rei Lois lo XVIau.

Donacions e privilegis aus particulars

• 1273 (22 de març)

Willem Raimon de Monòs que reconeish au nombre deus hius que ten deu rei d'Anglatèrra le jongleria de Mamisan, qu'es a díser, lo dreit de percéber daubuas

redevenças suus jonglaires qui passèvan dens aquera vila. Raimon de Monòs que ten deu rei lo quart d'aqueras redevenças pagadas preus jonglaires, e, pr'aquò,

que diu au son senhor lo rei, lo jurament, l'omenatge d'un esparvèr de cens au jorn de le hèsta de l'Assompcion de le Senta Vièrge, e se ne pòt se procurar

l'esparvèr, que diu preu rei, balhar au veguèr de Mamisan dètz liuras de cera.

• 1273

Lo cavalèir Amaniu de Pujòu o de Puiau qu'es viguèr de Mamisan e que'n complit le carga.

Ad aqueth títol que diu au rei lo jurament de he e l'omenatge de 300 sòls d'Espòrla.

Que ten enqüèra en hiu la Mòta de Mirepeish dens le paròpia de Senta Eulàdia e le tèrra d'Arbenhac (Auvinhac lo Vinhac).

• 1281 (25 de julhet)

Le navau anada deu son regne (25 de julhet de 1281) Edoard Ièr qu'acòrda a Pèir Arnalh de Podensac, l'autorizacion de har bastir sus l'estanh de Mamisan o alhors

entre l'estanh e le mar, un molin dab autant de mòlas que vorrà. Lo rei qu'a recebut de bons e leiaus servicis deu son car e hidéu Pèir e vòu l'en recompensar.

• 1338 (II de huurèr)

Lo rei d'Anglatèrra qui s'es reconciliat dab lo vescomte de Tartàs, l'a tornat lo castèth d'Husar, les justícias de Bòrn e Mamisan que'us avèn confiscats. Lo II de

huurèr de 1338, Edoard III qui's proclama rei de França qu'estaca a un cavalèir, Arnaut Durfòrt le tèrra de Bòrn dab los lòcs de Le Bohèira e de Mamisan. Lo 20

d'abriu, le perbostat de Bòrn, Le Bohèira, e de Mamisan que passa enter les mans d'Arnaut Garsiàs de Got o de Goth.

• 1341

Bernart Ezò d'Albret que hèi omenatge au rei per le perbostat de Bòrn, Mamisan, Le Bohèira.

• 1352

Edoart III que confirma Arnaut Durfòrt dens les soas possessions de Bòrn.

• 1425

Le perbostat de Bòrn, Le Bohèira, Mamisan, que passan suu cap de Bertrand de Montferrant, mès dab l'encausa (quèn aqueras tèrras li seràn tornadas), sembla que

los reis Anglés balhèvan en apanatge a los sons cavalèirs causas qui n'èran pas en le soa possession.

• 1435

Enric VI, rei d'Anglatèrra, que confirma Jan Triptòst dens le possession d'un gran nombre de hius en Guiana e Gasconha en los quaus védem figurar Mamisan e lo

país de Bòrn.

Dètz ans mèi tard, que manda au senescau de Guiana au conestable de Bordèu que lo menor J. Triptòst hilh e eretèr deus hius, tèrras, maines, castèths que lo son

pair tenèva dens les lanas que's planh d'estar despulhat violentament d'uu' part deus sons biens situats dens les senhorias de Gòssa, Senhans, Maransin, Bòrn,

Mamisan... eca.

En consequéncia, los oficièrs deu rei que deuràn reméter lo planhent en possession de çò qui li estat luvat.

• 1450

Lo rei d'Anglatèrra que balha a Jan, comte de Worcester, los maines de Bòrn e de Mamisan.

Ne'n son pas mèi que dreits illusòris sus tèrras ocupadas preus Francés e que carrà tornar conquesir.

Mamisan, limitas de le comuna a l'Edat Miejancèira

Deu sococ a Mar grana, e au long de le dita mar e le soa còsta de cap au septentrion dinc a les èrbas blancas e tèrras de Buch, e d'aquí de cap au sorelh luvant a les

letas de Mamisan e desempús hadents separacion de les tèrras deu dit Mamisan e Biscarròssa qui son a Madama de Verthamon, representant En de Caupòs

acqueridor deu senh de Baijan e d'aquí au linhan lon e Cojalà, au pòrt de Casso de cap au vielh sorelh luvant prenents e barrants dens le dita parròpia de Mamisan,

on los dits abitants an tots dreits de pesca, dreit a l'arriu e Capit, separants las tèrras deu dit Mamisan e Aurelhan e de cap au medís sorelh luvant au long deu dit

arriu e varat de Bòrn, dinc au camin aperat Nòsta Dauna qui va e ven deu Bòsc de Larchets, separant les tèrras deu dit Mamisan, deus cavalèirs de Sent Jan de

Jerusalem autament de Ròdes, lo senh Deurà e Castetjà de Bazian, e d'aquí de cap au mijorn au lòc aperat a Puiau e d'aquí de cap a sococ a aut Puiau aperat de

Mezòs e d'aquí a le mar, au long deu camin Molièr qui va e ven deu dit Mamisan au lòc de Capàs, dinc a daubuas crastas separants les tèrras e lanas de Biars e

Mamisan e au long de le dita crasta e deu crastièr au Puiau de Bretas, e d'aquí au canton granèr, de cap a mijorn au derrèr deu lòc de Merric e d'aquí, prenents les

letas de Pelaguilhem e de Marmoplat au brau de Contis e Mar grana.

Costumas, Franquesas e Libertats a Mamisan

Aquestes hòrs, costumas, franquesas e libertats, qu'estoren permerament escrivuts en gascon, mès estot impossible de'n tornar trobar lo tèxte originau ni integrau.

Ne seràn ací que los extrèits en francés estampats a Bordèu, en 1851, dens lo compte rendut deus  trabalhs de le comission deus documents istorics de la

Gironda. Que veiràn dens le maishanta traduccion d'aquera pèça qui diu conténer hòrt de mancas, les tralhas evidentas de le lenga gascona originau.

"Ce sont les  ordonnances, fors et coutumes de la ville de  Mimisan  :

1°  " Tout premièrement que toute personne qui soit clamant d'autre personne donne et laisse

caution au seigneur qu'il aye bon droit et bonne raison selon le for et jugement

de la bonne cour de Bourdeaulx et la bonne coustume de Mimisan et s'il estoit cause

(sic) que icelui qui aurait este clamant cestoit  clame a tort et n'avoit bon droict qu'il

soit tenu payer les despens et mises que la partie accusée aura faict a la cognoissance et

jugements des cours de Bourdeaulx et Mimisan.  Et en outtre  que le seigneur tienne en

prison celui qui aura faict la fausse clameur et accusations jusques à ce qu'i ayt satifait

de payer la cognoissance des despens de la cour de Mimisan et a celui de qui aura este

prins et accusé à tort et au seigneur ses droicts.

2°  "Item  - Que nous avons et tenons nos personnes, toutes nos terres hostels  maysons et

toutes nos autres causes nostre montaigne boscatges landes et rivières en nostre coste

de la mer et les eaulx courans et non courans estangs et toutes choses et venaisons qui

sont dedans nos  limites en eaulx et en terres francs et quittes et exempts de toutes

charges comme sont toutes manœuvres et toutes autres subsides pour quinze liuras de

Morlanes que payons et avons acoustume payer par chascun en une fois pour et au

nom de nostre seigneur le roi d'Angleterre et duc de Guyenne à l'abbé et couvent du

monastère de Sainct-Sever par certain parriage par eux faict et mays que en aucun

temps horst (ost) ne chavauchée ni degune autre chose le commun ne les gens de Mimisan

ne doibvent faire et ne ont faict à notre seigneur le roy d'Angleterre et duc de Guyenne par

nulle guerre qu'il aye heu ne aller hors nos decs et limites ne saillir de nostre territoire.

3°  "Item - avons debvoir et usage toutes personnes de Mimisan que pouvons coustoyer et chercher

            la coste de la mer Ceyrien (Océan ?) et de Mymisan au terrin de Buch et au bocau de Contis

 nostres terres  de soleil levant jusques au jour claux et s'il trouve avoir de pris la tierce partie

 est du Seigneur et les deux parties de celui qui la trouve, mays qu'il n'y ait aucun clamant qui

 soit de l'obéissance  du roy nostre seigneur.

4°  "Item - au trouveur de drap qui soit lié et en pièces entières a iceluy qui la trouve une robe du

meilleur drap, et tout le plus est du seigneur.

5°  "Item - toute robe cousue et faicte de tout drap dont robe puisse s'en faire est de

celui qui la trouve.

6°  "Item - toute chose  ... thonneau vuyde, corde, train de toute fuste est du trouveur.

7°  "Item - a le trouveur du thonneau de vin cinq sols ou le fust, lequel voudra, mais le

trouveur en puisse boyre suffisamment et raisonnablement.

8°  "Item - toute pièce de drap, commencée de couper est de celuy qui la trouve.

9°  "Item - si nef ou batean ou coquet ou tout autre vaisseau se rompait ou tranchait à la

corbe (sans doute  còsta) de la mer la fuste et les ferratures est de celuy qui en pourra

avoir.

10° "Item  dauphin créat et tout autre poisson est du trouveur, excepté curays  (?) ou

balene auquel le trouveur n'a sinon la barbe et ung loupin de redont en tel lieu qu'il le

voudra ; la tierce partie desquels droicts compete et appartient à l'oeuvre de l'esglise

Notre-Dame du dit Mimisan.

11° "Item - en oultre avons coustume et usage de défaire establissement   croysser et

amermer soubre toute manière de gens de Mimisan et de mettre prix aux choses et de

mettre gaiges soubre iceulx et icelles qui ne les tiendront ne le seigneur qui nous doibt

nos establissements et nos usaiges confirmer et sceller de son propre scel... (sic).

12° "Item - avons coustume et usaige de faire jures et deputes qui soient tenus de suivir

et mener les créates et négoces de la ville et gens de Mimisan et garder en tous nos terri-

toires et en toutes choses qui mal facent et icelles gardes ont pouvoir de pignorer et sur

icelles peigneures ont leurs gaiges setits.

13° "Item - avons acoustume et usaige de faire apréciateurs soubres toutes manières de

gens qui  vendent du  poisson à Mimisan.

14° "Item - avons coustume et usaige que par nul cas que nulle personne de Mimisan

face le seigneur ne le doibt traire ne mener hors de Mimisan pour mettre en prison

ainçois doibt être absoult ou condempne par la cour de Mimisan en premier jugement.

15° "Item - en oultre avons coustume et usaige que nulle personne de Mimisan par nul

cas qu'elle fasse n'est tenu de soy mettre en queste de chose qui peut tourner a péril de

son corps ne le seigneur ne doibt mettre par aucun cas en question de destresse.

16° "Item - que nul homme ou femme puisse fermer (?) à clameur jusques à soixante-

cinq sols et en toute chose qui ne soit criminelle ne doibt estre mys en prison ne en

arrest car ainsi l'avons use et acoustume au temps  passé.

17° "Item - mays, avons for et coustume et usage franchise et liberté que toutes person-

nes de Mimisan peut vendre et aliéner sans apaiser le seigneur toutes les causes soit

maysons hostels terres vignes rentes et autres choses sans ce que le seigneur ny a ne

doibve avoir capsols vintges ni autre debvoir car tous ainsi l'avons use et acoustume et

sommes en possession et saisine.

18° "Item - avons for coustume et usaige que toute personne qui se veuille appeler du

jugement de la court de Mimisan se puisse appeler en bonne court du château de

Bourdeaubc et de toutes autres, par toutes autre uses et acoustumes de Gascoigne et

nous avons nostre scel du commung de Mimisan.

19° "Item - nous avons et tenons notre crit (1. crieur) qui cria nos vins et autres causes

pour ce faire assavoir.

20° "Item - en outre avons for coustume et usaige que toute personne qui sera passes

par jugement de la court de Mimisan de quelque cas qu'il aye este accuse et absoult et

quite pour tout le temps si appelation n'en a este faicte ne essuyvie ainsi qu'il doit par

coustume de Bourdeaulx.

21° "Item - mays avons for, coustume et usaige franchise et sauveté devant les croix dudi

lieu de Memisan que toute personne qui vienne par nul cas quil ayt faict fors de nos

decs et limites que sil vient requerir sauvete les gens à la commune de Memisan lui

doibvent donner et octroyer et le seigneur prévost ou bailli dudi lieu de Memisan les

doivent octroyer et confirmet et qu'il demeure dedans la dite Sauveté... (lacune)  dedans

lesdites croix et le seigneur ne autres personnes ne peult, ne doibt  arrester icellui ou

icelle qui aura requis sauvete son corps ni ses biens et causes.

22° "Item - aussi avons for et coustume et usaige que toute personne qui suive à la lan-

deur jugement de la court de Memisan parfait des appellations qu'il n'est tenu de paier

gaige ni loy au seigneur Jacoyt ce que la court de Bourdeaux cogneust et indict le

contraire de la court de Memisan.

23° "Item - plus pouvons et avons coustume de faire cot de vin que nulle personne  qui

soit étranger hors de lad. ville ne puisse mettre vin en ladite ville decs et limites d'icelle

tant que en lad. ville y aura de vin marchant d'icelle qui sera vendu et sailly de ladite

ville et des vins qui soient des voisins de ladite ville.

24° "Item - pareillement avons use et coustume de faire cot de bled que nulle personne

soit de lad. ville ou d'autre part ne tire hors ne puisse faire tirer hors lad. ville bled gros

ou menu durant le terme dud. cot de nos decs et limites et terres de Memisan pour les

temps qui nous est veu pour le profiet des habitants de lad, ville et de defaire et revoc-

quer iceulx cots toutefoys qu'il nous est veu de faire (sic).

25° " Et avons autres coustumes et usaiges, qui ne sont point escriptes lesquelles nous

et nos ancestres, et predecesseurs avaient use et a coustume paysiblement".

Los senhors sobirans a Mamisan

Au sègle V^au los Visigòts que s'installan dens lo Sud-Oest de la França actuau

                                                                          Reis Visigòths

Wallia.......................................... vers  419                                       Euric....................................... 466 - 485

Teodoric...................................... vers  451                                      Alaric II................................... 485 - 507

                                                                             Reis Francs

                                                      (epòca  trobla, datas aproximativas)

Clovís............................................ 507 - 511                                    Gontran.................................. 584 - 591

Clodomir.......................................511 - 512                                    Tederic II................................. 591 - 592

Childebert................................... 512 - 558                                    Clotaire II.................................592 - 628

Clotaire ler....................................558 - 561                                    Dagobert.................................628 - 638

Cherebert ....................................561 - 570                                    Charibert.................................628 - 632

Chilperic....................................... 570 - 584 (nomat per Dagobert)

Pendent aqueth periòde, les Lanas passèran, deus reis Visigòts aus reis Francs o a ducs, qu'estot un periòde d'anarquia qui's perlongèt dinc a haut o baish l'an 800.

                                                                         Ducs de Gasconha

                                                 Los Vascons qu'envadiren les Lanas de cap a 624

Eudes............................................718 -  735                                    Lop 1èr....................................768 -  ?

Hunald.....................(735 - 745) 768 -  774                                    Lop  II (vencedor  de Roncesvals en 778)

Waifre.............................................745 -  768                       

                                                                           Reis Carolingians

Carles 1èr (Carles Magne)...............768 - 814

Lois 1èr (lo bravolàs)........................814 - 840                              Carles II (lo Cauv).......................840 - 877

                                                       Ducs de Gasconha puish d'Aquitània

Sanche-Sancion................................   ?  -  864                                Guilhèm  V

Arnaut................................................864 - 872                               (comte  de Pèitius).................1032-  1058

Sanche-Mitarra................................872 -  877                               Gui-Geoffroi

Rainulf................................................877 - 885                               (Guilhèm  VII)......................... 1058 - 1088

Garcia-Sanche..................................885 -  926                                Guilhèm VIII............................1088 - 1127

Sanche-Garcia..................................926 -  961                                Guilhèm (lo Tolosan)

Guilhèm-Sanche (Talèr)..................961 - 997                                (pair d'Aliénor)........................1127 - 1137

Bernart-Sanche..............................997 - 1009                                 Loís  VII

Sanche-Sanche.............................1009-  1032                                (espós d'Alienòr)...................1137-  1152

                                                            Ducs d'Aquitània - Reis d'Anglatèrra

Enric II (Plantagenest)                                                                        Edoard III.................................1327 - 1377

2au espós d'Alienòr)....................1152- 1189                                Edoard de  Woodstock,  lo Prince Negue

Ricard  1er                                                                                              (prince d'Aquitània, n'estot pas Rei

(Còr de Leon)................................1189-  1199                               d'Anglatèrra)...........................1362 - 1372

Jan 1èr (Shets Tèrra)...................1199 - 1216                               Ricard II....................................1377 - 1399

Enric III............................................1216 - 1272                               Enric IV.....................................1399 - 1413

Edoard 1èr.....................................1272 - 1307                               Enric  V......................................1413 - 1422

Edoard II.........................................1307 - 1327                               Enric VI.....................................1422 - 1453

Le Sauvetat de Mamisan

•      Originas de les Sauvetats

           Ja aus sègles V^au, VI^au e VII^au, le glisa qu'avè establit asiles dens los monastèris, segrats e medís dens les glisas paropiaus. Mèi tard, arron les invasions

normandas, qu'apitava vastes espacis a l'entorn deus monastèris, de les abadias e de cèrts priorats per méter a l'acès dens les soas embarras sacradas les

populacions macadas per les invasions. D'aquí vadoren los borgs e les vilas, dont mantuns, arron, aquesiren uu' hòrta importància.

         Aqueras sauvetats qu'estoren establidas per le proteccion deus febles, deus deseretats,

per acessar les populacions de cap aus excès de le fòrça brutau. De cap a le fin deu sègle XI^au, lo papa Urban II que s'èra exprimit atau :

         "Que nes a plesit, e crédem que ves serà agradable a ves medís de fixar les limitas sacradas

dens lesquaus s'apracticaràn l'imunitat e le franquesa d'aqueth lòc qui diu  estar per vosatis e per

tots los crestians un lòc de veneracion. Que nat òmi, donc de quauqua condicion que singui, n'agi

l'audàcia d'ensajar, dens l'embarra de les limitas, contra le nòsta defença expressa, uu' invasion petita

o grana, d'alucar lo mauhuc, de se dar au panatòri, au brigandèir, de raptar un òmi, de'u trucar,

de'u mutilar, o, ce qu'a  Diu ne platz, de'u méter a mòrt".

          Qu'es dens semblablas condicions qu'estot establit le nòsta Sauvetat de Mamisan.

Qu'avèn tornejat aqueth lòc de hautas bòrnas susmontadas de crotz, per que singui viscut de lunh au

bèth miei de le plana descobèrta  de totas parts. Dens 'queth espaci estoren bastidas uu' maison de

religiós e uu' glisa, probablament sus l'emplaçament de la batalha contra los Visigòts en 507.

A l'entorn de le glisa e deu monastèri vinoren s'agropar les maisons d'un bon nombre d'estatjants

deu país, atau aqueth endret qu'obtienot privilègis considerables qui favorizan le soa creishuda.

•  Permèras Mencions de le Sauvetat de Mamisan

         Qu'es entre 1009 e 1032, au parat de le confirmacion preu duc Guilhèm Sanche de le donacion

de le glisa de Mamisan a l'abadia de Sent Sever, qu'es preu permèr còp mencion de le frangitas 

d'uu' mansa que  tenèva un clèrgue au nòm de Fòrt (cum frangitate mansi -  franquesa deu lòc).

Mès, n'es que'n 1270 que tròbam le permèra mencion de le salvitas de Mamisan, qui pertenèva

lavetz au rei duc. Aqueth lòc franc qu'es un lòc d'asile estenut, a granas proporcions, uu' SAUVETAT

(salvitas).

•  Descripcion de le Sauvetat de Mamisan

          Le nòsta sauvetat estot delimitada per nau piramidas, a çò qui sembla, formants un poligòne

irregular, apitadas a l'entorn deu borg ancian. A le fin deu sègle XIXau,  ne'n sobrava sonque sèt, mès

pauc de temps avant, que'n comptavan unqüèra nau.

1° Uu' permèra  que's veid dens le leta de Canta grolha, non lunh deu segrat actuau, sus le dreta de

l'a rua de les Tres Pinhas de cap a Vigon.

2° Le dusau que's tròba a Vigon, au ras deu Corrènt, a l'endarrèr de le maison deu Doctor Dutrenit.

Qu'estot tombada e qu'estot tornada bastida.

3° Le tresau qu'estot au còrn deu camin dont mia au quartièr de Retif a Gombaut, qu'estot desruida en

1817 o  1818.

4° Le quatau qui èra cilindrica, qu'estot au ras de le maison d'un nomat Sent Martin.

   Aqueth qu'avot besonh de mestior que le desapitèt.

5° Le cincau situada entre l'anciana teulèra d'En Marrast e lo Molin Nau, de cap a l'endret

on se tròba uei lo jorn lo Collègi, estot desapitada per 'queth  proprietari.

6° Le sheisau qu'èra dens un vielh camin de cap a le gara e qu'estot desbastida a l'obertura

 d'uu' rota en 1930.

7° Le setau qu'es tròba au quartièr "Petit Jan". N'i sobra pas sonque lo sedent.

8° Le ueitau que's tròba au sud-oest deu borg, dens le leta deu Meric, au lòc dit "Piramida",

au sud de le canau de Biars.

9° Le navau que's vedè unqüèra un chic a le fin deu sègle XIX^au, au ras deu sòu, dens uu'

sòrta de corredèr o letòt format per le duna de le Piramida e le duna deu Petit Borg.

         Actuaument, solas les n° 1, 2, 7, 8 e 9 e son unqüèra visiblas.

         Bastits sus tucs, aqueths edificis que son carrats e se luvan a uu' hautor de 4,10 m a 4,50 m.

Suu son sedent qui pòt avéder 2 m de costat se luva uu' seria de quate dats, achicants cadun de

grossor e formants quate nivèus. Lo permèr dat que pòt avéder 1,60 m, lo dusau 1,32  m, lo tresau

1,05 m e lo darrèr 0,80 m o 0,90 m de costat e autant de hautor.

         Aqueras piramidas que son bastidas en blòcs de minerau de hèr, d'un gran hòrt ric e èran d'auts

còps susmontadas de crotz.

•  Autas Sauvetats dens le region

         Aquera sauvetat n'estot pas, a l'Edat Miejancèira, lo privilègi exclusiu de Mamisan. Que trobèvan

lòcs d'emparra semblables a Sent Sever, a Uchac o l'anciana glisa èra situada dens uu' embarra

formada  per quate crotz apitadas aus angles d'un carrat de haut o baish 250 mètres.

Le glisa de Sent Girons en Maransin qu'a uu' sauvetat formants un lausange.

Parièr, le de Luva, o quate crotz au fust arredonit que formèvan egaument un lausange.

D'autas sauvetats que's trobèvan a Solac, a Le Sauva, l'espitau de Nòsta Dauna de Gazes e au Barp

on les possessions de l'espitau priorat de Sent Jaques èran limitadas per quate crotz alunhadas d'uu'

lega au maximum l'uva de l'auta, aperadas "les quate franquesas de l'espitau deu Barp".

         Atau, los viatjaires de 'queths temps, peregrins e auts, que trobèvan los sons camins dens

aqueras regions mauarculhivas e pauc seguras, piquetats de lòcs d'emparra, tau com sus le rota

de le còsta on sauvetats existivan donc a Solac, a Marestan, a Mamisan, a Sent Girons e a Baiona

(Borg Nau).

Lo culte de les Honts dens lo Bòrn

Lo Bòrn qu'a nombrosas honts guaridoras, dont uvas e son coneishudas com miraclosas.

Aqueth culte de les aigas, hòrt ancian, qu'es tant enrasigat que s'esvita enqüèra uei lo jorn a l'entorn de les honts, medís si le mèi part d'aqueras estoren 

abandonadas.

Uu' cussa de honts qu'estoren cristianizadas e botadas devath lo vocable d'un sent.

Que's tròban lo mèi sovent au long deus ancians grans camins e a còps au ras d'uu' capèra.

Los landés de geir qu'i anèvan suenhar malaudias de totas sòrtas tau com raquitisme, pellagra, epilepsia, lèpra per ne citar les mèi tarriblas.

Au miei de les honts les mèi reputadas de le nòsta region, mentàvam les de:

— Gastas, hont Senta Quitèira (malaudias deus uelhs, malaudias mentaus),

hèsta lo 22 de mai.

— Senta Eulàdia, hont Sent Eutròpi (raquitisme), hèsta lo 30 d'abriu.

— Sent Pau, hont Sent Clar (malaudias deus uelhs), hèsta lo 1èr de junh.

— Pontens les hargas, hont Senta Arròsa, au quartièr Sintròssa. Le de Sent Jan Baptista a Boricòs malaudia de le pèth)

— Aurelhan, honts Senta Rufina e Sent Momolin (malaudias deus dròlles).

— Biars, hont Sent Miquèu, hèsta lo 29 de seteme.

— Contis, hont Senta Magdalena.

— Escorça, honts Sent Antòni (pellagra), Sent Lò e Senta Rufina.

— Mezòs, hont de les Argilèiras (dartras).

— Mamisan, honts de la Nòsta Dauna (malaudias deus uelhs) a Molin Nau au ras de la rua

deu collègi, Nòsta Dauna deu Tuc d'Udòs, e de Colmins.

Le vita rurau a l'Edat Miejancèira segon lo portau de L'Abadia de Mamisan

          Com les soas parièras, que singuin mèi impausantas o autant modèstas, l'abadia de Mamisan qu'es bien un "libe de pèira". Les soas esculturas, los sons baish-

relhèus, que son autant de testimònis revelators d'uu' vi'a activa e d'un art particularament ric.

          Qu'es per l'examen minuciós deus baish-relhèus representants los dotze signes deu zodiac que pòdem nes har uu' irèia pro precisa de le vi'a rurau a Mamisan,

pr'amon los artistas aquí com alhors, qu'an causit los sons modèles au ras d'eths, que s'agís deus paisans, deus cavalèirs, deus animaus, deus utís, de les plantas...

Lo monde deu pòple qu'an uu' cabeladura hòrt abondanta, crespuda, espeluhada, arromerada, boclada.

Que pòrtan bragas, cauças, uu' pelha longa, lo prisson, lo capulet.

En estiu, per facilitar lo movement, les hemnas que luvan le jupa dens le cinta, mentre que'us òmis pareishen en bragas, pèças de tela arrodants les camas e

retenudas pr'uu' cinta, lo bragèr.

Lo sòu, leugièr, sablós, qu'es laurat dab l'ajuda d'uu' arraira, analòga a l'arraira egipciana deu temps deus faraons dens los terrenhs leugèirs e aisits deu Baish-Nil.

Qu'es un instrument primitiu, shetz arròda, leugèir, dab sonqu'un manjo, shetz cotre.

Les cerealas semiadas, que son segadas en estiu dab l'ajuda de le hauç — e non a le dalha —  puish trucadas au hlagèth, modèrne, bien articulat, parièr aus

instruments utilizats pendent mantuns sègles dens les nòstas campanhas avant le mecanizacion.

Lo sòu que s'apresta tabé a le cultura de le vinha. Los vinhairons, armats d'uu' sarpa, culhen les bèras gaspas maduras e les meten dens uu' carreja de bòi.

L'èrba de les pradèras qu'es dalhada dab l'ajuda d'uu' dalha corta, larga a talh viu ; l'ataca que's compausa d'uu' viròla e d'un còrn.

Lo sòu que va egaument au neurissatge deu shivau gascon, trapet, pro baish sus les camas, au còth large, au cap gròs e dont vantèvan le velocitat.

Los casses que pravan pro nombrós, per perméter aus porquèrs de miar los sons tropèths de pòrcs a l'aglanada durant l'agòr.

L'estudi deu portau de l'abadia que permet de concludir que le vi'a rurau n'a guaire cambiat dens la region pendent cinc a sheis cents ans e lhèu  medís ueit sègles

com lo constata Leopòld Delisle en 1851.

Que pòden donc, shetz crànher de cométer uu' error, afirmar que Mamisan e tota le zòna costèra qu'avèn com dinc a les annadas 60, uu' vocacion quasí

exclusivament agricòla.

Que pòden tabé majinar shetz pèna, qu'a le mòrta sason, quòn la "hredura" e les gròssas plujas retenèvan lo paisan dens le soa talabena, que vinèva artisan; que

teishèva eth medís, sus un mestièr hòrt simple, le tela deus sons vestits e lo linge de le soa maison.

Qu'èra tabé boscassèr, carpentèr, menusèr e hasè le meit, le panèra, los escabèths, los modèstes mòbles necessaris, le husta de carpenta per manténer lo bardís

de les soas murralhas.

Que panissèr tabé lo son pan après avéder hèit mòler lo gran au molin comun.

L'Economia a l'Edat Miejancèira - Part 1

         Los Gascons, d'abòrd caçaires-pescaires, qu'avèn demandat au neurissatge, pui a l'agricultura, los mejans de neurir uu' populacion creishenta. A l'Edat Miejancèira,

aqueras tres activitats que's costejavan. Cada familha deu vilatge, cada vilatge que vivèn en rondalèra barrada. Lo gran chepic deu capdau de le comunautat qu'èra

d'amassar reservas alimentàrias sufisentas pr'abastar le crubada seguenta. Cada maison que produsiva e hialava lo son lin e le soa lan, teishuts per l'artisan locau.

Lo nivèu de vi'a qu'èra baish. A còps, los recors alimentaris deu sòu n'èran pas sufisents per avitar les populacions. L'abondèr portat au marcat que sembleré uei

derisòri.

Obligat de neurir los nòbles, los clèrgues, vagants per definicion, e los indigents nombrós shetz trabalh possible, lo paisan gascon que mièva uu' vi'a laboriosa e

dura.

• Produccions vegetaus : Segle - Mil - Hroment

Lo segle, lo mil, desempuish l'antiquitat, qu'èran tostemps presents dens le nòsta region.

A maugrat deus suenhs e apòrts de hems, les crubadas de segle n'èran soent pas sufisentas au consomiment locau. Le seleccion de les semenças qu'èran

probablament, com pertot, hòrt imperfèita e lo rendut mèi feble que uei lo jorn. Mès tan magre que singui la crubada, lo caperan que tocava le soa desma.

Preu mil, que'n cotivan duas espècias : lo mil a gran blanc, a gaspa motha, dab loquau hasèvan le "Milhada", e lo "panís" o mil d'Itàlia gaspas sarradas, le viòca de le parguia.

Segle, panís e milhòc n'èran pas desbrombats per le percepcion de les diferentas imposicions qu'èran le talha, lo cens e l'aubergada. Un aut impost, lo "santon",

dont tròban traças tanlèu 1358, tribut annau dut aus avesques, devèva estar pagat en hroment o per manca en segle.

Dens un document citat per l'abat Depart, que védem qu'a Biars, en 1619, 32 caps de maison e balhavan hroment, sonqu'un balhava segle.

• Le Vinha.

Com l'am constatat avant, le vinha qu'es presenta dens le nòsta region desempús l'entrada de le nòsta èra.

Nat document nes conta lo desvolopament o le regression d'aquera cultura deu sègle Vau au Xau. Les invasions que li pòden avéder balhar trabucs.

N'es sonqu'a l'Edat Miejancèira e dinc a uu' epòca pro recenta, que lo vitatge e pren le soa vertadèra aviada dens les nòstas contradas. Les abadias, com los senhors

estoren grans viticultors, le construccion deu trulh que'us incombava, autant com le cèrca deus marcats de le produccion locau.

Nombrós documents que confirman l'implantacion deu vitatge a Mamisan :

Lo 22 de març de 1274, los abitants de Mamisan que coneishen téner deu rei "maisons, tèrras cultas e incultas, vinhas, ...eca.".

Los estatuts de Mamisan, quilhats haut o baish en 1289, que mencionan que nat vin ne podèva entrar dens le comuna tant que le crubada locau n'èra pas venduda

o consumida.

Dejà le Carta de Mamisan de 1273 defenèva de vénder vin estrangèr tant que lo de le localitat o de les localitats vesias n'èra pas esgotat.

Ad aquera epòca d'alhors, un intense corrènt d'escambis que s'establís dab l'Anglatèrra, e tanlèu lo son aveniment au tròne, Enric II que tempera los dreits

percebuts suus vins de Gasconha a le soa entrada en Anglatèrra e acòrd a les vilas maritimas l'exempcion de tots los subsidis e peatges dens los sons maines e

senhorias deu continent. Vist les distàncias e les dificultats de transpòrt, le nòsta region qu'a certament lo munsh tirat profieit d'aqueth comèrci deu vin.

Lo despart deus Anglés, en 1453, qu'a roeinat lo comèrci deus vins baionés e bordalés.

Qu'i avè lavetz tròp de vin en Gasconha. Donc que tròbam ad aquera epòca le permèra mencion de les destillacions, l'aiga-de-vita qu'èra mèi aisida a transportar.

Los vins ne's conservèvan pas d'uu' anada a l'auta e le navèra crubada que mièva de hèit a le destruccion de produits dont le fermentacion pravèva dangerosament.

En 1618 le vinha qu'es tostemps presenta a l'entorn de Mamisan. Lo senh de Sent-Martin, baron de Cap Berton, vescomte de Biscarròssa, senhor de Biars, que ced

aus abitants d'aqueras darrèras localitats tèrras nombrosas contra redevenças insignificantas. Dens los contractes de cession e son mencionats pèças de vinha,

lòcs aperats "a la Vinhassa". Pendent los sègles XVIIau e XVIIIau, los ròtles de le talha e auts documents que parlan de vinhas, de vinhairons dens les paròpias de

Sent-Delian, Biars, sustot de Mamisan, Aurelhan e Sent-Pau-de-Bòrn.

N'i a pas dus cents ans, lo maine de Format, aperat mèi tard Sent Martin, dens Mamisan, que possediva vinhas e un trulh, e n'i avè d'auts dens le paròpia.

Ne sobra que chic de vinhas uei, mès les representacions deu zodiac au portau de l'anciana glisa de Mamisan nes bremba l'ancianatat e l'importància de le cultura

de le vinha dens le nòsta region.

L'Economia a l'Edat Miejancèira - Part 2

•    Los molins

          Los  arrius e corrènts qu'èran agergats, singui per le moliada, singui per le pesca.

Molins qu'èran  establits a Biscarròssa, a Mezòs, sus l'arriu d'Onèssa.

Qu'es a l'entorn de l'estanh d'Aurelhan qu'èran los mèi nombrós : "mòlas" de Sent Pau installats probablament sus l'arriu d'Escorça, molin de Sescas a Biars, sus un

aut arriu alimentants l'estanh.

Qu'i avè parièr un molin a Sintròsse apartenants a le familha Colom. D'auts que devèn estar installats suus arrius de le nòsta comuna, mès n'en coneishen pas

l'ancianetat.

          Lo molin dont lo sedent nes es lo mèi coneishut qu'es lo qu'Edoard lo 1èr autorizèt lo Pèir Analh de Podensac a bastir sus l'estanh de Mamisan.

          "Le navau anada deu son règne, qu'es a díser lo 25 de julhet de 1281, Edoard lo 1èr qu'acòrd a Pèire Analh de Podensac, l'autorizacion de har bastir sus

l'estanh de Mamisan, o alhors, entre l'estanh e le mar, un molin dab autant de mòlas que vorrà. Lo rei qu'a recebut bons e leiaus 

servicis deu son car e hidèu Pèire e l'en vòu recompensar, eth e los sons successors. Que li acòrda donc tots los dreits, inerents a un parièr estalh, sus le presa e

l'escorrement de les aigas, sus le maison e tos los auts objèctes necessaris a l'establiment e au manten deu dit molin, a la condicion de reconéisher que l'a recebut

e que'u ten deu rei e deus sons successors en emfiteòsi, que pagarà annaument en moneda de cors uu' renda de 10 sòls, a le hèsta de Nadau e aquitarà los sons

auts imposts acostumats entre les mans deu governador deu castèth de Bordèu e deu son lòctenent".

         Que sembleré que lo rei-duc s'èra reservat lo dreit de concedir le construccion de molins, com ne testimònia aquera autorization.

Los molins qu'èran soent cedits contra uu' redevença a d'autas personas e los abitants que podèvan i portar lo son gran per lo har mòler, en escambi deu son

impòst, prelhevament en natura, qu'es a díser d'un cincau de le quantitat deu gran molut, nomat "punhèra" (petita mesura  aquivalent a uu' punhada).

Ligams suus molins landés :

http://histoiresocialedeslandes.fr/fr_landes_histoire_moulins.asp

http://www.moulinsdeslandes.com/cartes.php

L'Economia a l'Edat Miejancèira - Part 3

• Le Pesca

D'après l'Atlàs de Blaew de 1638 e d'uu' auta carta datants de 1642 (Teatre de las Gallas), l'estanh d'Aurelhan qu'èra navigable a le soa embocadura. Mamisan que

formèva un pòrt de desbarcament e uu' rada qui serviva d'acès aus pescaires de la Tèsta o d'auts pòrts quèn anats a le pesca, lo maishant temps que'us obliguèva a

s'emparrar.

Uu' carta de Biarn, Bigòrra, Armanhac, Bòrn, Maransin e país vesins, de l'anada 1712, qu'indica a le plaça on se tròba le vath deu Corrènt e l'estanh d'Aurelhan, tau

com sus uu' part deu territòri actuau de Senta Eulàdia de Bòrn, uu' grana estenuda d'aiga cobrints uu' superfícia de mantuns milèrs d'ectaras. Totas aqueras aigas

que's gitèvan dens le mar a Mamisan pr'uu' embocadura qui devè estar pro larga e pregonda per balhar passatge aus vaishèths de l'epòca.

Le còsta, escavada lavetz per granas e pregondas concas, qu'èra practicada, manca los peishs que védem uei lo jorn, preus grans cetacèus com le balena, lo

cachalòt qui an abandonat les còstas nòstas trop pauc pregondas e trop hòrtament trucadas per les èrsas per s'emparrar dens les aigas tranquillas deu Nòrd e de

l'America.

Los estatuts de Mamisan qu'atestan le soa preséncia : "Item daufin, creat (breguins) e tot aut peish e deu trovaire, exceptat curai (?) o balena, a lequau lo trovaire

n'a senon le barba e un tròç de redont (tròç picat en rond) en tau lòc que'u vorrà ; le tèrça part deus quaus dreits completa e perten a l'òbra de le glèisa de Nòsta

Dauna deu dit Mamisan".

Lo Catalògue deus Ròtles Gascons e Normands nes apren que lo Gòlfe de Gasconha èra vertadèrament infestat de balenas au punt que's veden Edoard II, rei

d'Anglatèrra, passar en 1315 un acte dab Iolanda deu Soler, Dauna de Belin, relatiu aus gets e encalhaments de les balenas sus les còstas maritimas de Biscarròssa

e de Sent Delian.

Que calèva enfin, que le captura annau estot bien considerabla per que los dreits senhoriaus se luvèssin ad uu tau sòma qu'Edoard III l'estaquèt en 1338 a les

despensas e a l'equipament d'uu flòta dont Pèire de Poiana èra amirau e ce, per l'indemnizar e l'esmendar deus frais qu'avè hèits.

Los vaishèths utilizats per le pesca en mar, e los transpòrts egaument, qu'èran pinassas, dont tròbam le descripcion seguenta : "A l'endavant, un tilhòc, a l'endarrèr,

se sembla, un galhard o pòste d'equipatge qui serv de duneta a un capdau, balhants los sons òrdis au pilòt tenants le barra franca. Lo mast unic que pòrta uu vela

quadrangulària que permet de tibar uu esparra nomada livarda, autan hòrta que lo mast. L'équipatge qu'èra generaument constituit de quinze òmis qui ramavan

quèn lo calme los susprenèva. Aqueras pinassas, embarcacions tipicas de le region nòsta, que podèvan portar uu carga de dotze tonèths.

A despart de le pesca costièra, los estanhs e arrius qu'auhoreishèvan les soas riquèssas en peish. Aqueths estanhs neurissèvan, particularament lo brochet, le tenca,

lo murle, le pigata, le platuisha, l'angèla,...eca. Numerós documents ancians que contan installacions de pesquerias qui devèvan representar un bon rapòrt per

estar digne d'ua expleitacion preus grans senhors.

Au temps de Robèrt VIII, abat de Sent Sever de cap a l'annada 1136, Guilhèm, comte de Peitius e hilh de Guilhèm lo Gran, balha a Diu, a Senta Maria, a Sent Sever e

a l'abat Robèrt le desma de duas nassas establidas sus l'estanh de Mamisan e que confirma aquera donacion en plaçants le carta sus l'autar de Nòsta Dauna, en

preséncia d'Arnaut de Pujò e deus sons hilhs, de tot lo pòple de Mamisan, d'Estève de Caumont, de Guilhèm Raimond de Sensag, d'Amalvif de Blancahòrt e d'un

gran nombre d'auts.

En 1254, lo prince Edoard que conceda a John lo Carter les soas pesquerias de Mamisan, au dever de 300 angèlas gròssas e de tres dotzenas de petitas aperadas

"Matràz". Los Colom, uu de les familhas de renòm de le region, que possedin deu son costat, au sègle XIIIau, uu nassa sus l'estanh de Mamisan.

Parièr, au sègle XIVau, los Albrets qu'avèn pesquerias o dreits de pesca suus estanhs deu país de Bòrn, dont lo de Mamisan. Que tròbam particularament le

mencion de Bernart Aiz V (1295 - 1359) qui tenèvan sus l'estanh de Mamisan o sus lo Corrènt nassas qui devèn estar de petitas installacions compausadas d'un o

mantuns escorralhs permetants l'entrada deu peish e lo miants de cap a nassas en vimi.

Aqueras pesquerias que representavan activitats hòrt importantas a l'Atge Mejan. Lo calendari de le glèisa que comptava un centenat de jorns magres pr'an e le

produccion locau, sustot dens granas vilas com Bordèu, ne sufeishèvan pas tostemps aus besonhs de le populacion.

Qu'importavan donc peish secat, harencs (saurets), moluas, e saumons salats.

Lo bocau deu Corrènt de Mamisan

L'estation balneària de Mamisan-Plaja, d'auts còps aperada Mamisan-los-Banhs, que s'es desvelopada a l'entorn deu bocau deu Corrènt qui es l’exutòri deu sistèma idrologic deus grans estanhs deu Bòrn. 

Se se referen aus testimonhatges istorics (vielhas cartas deu litorau) e au cadastre de 1828, arron avéder hèit  nombrós viraplècs lo flumi costèir qu'anèva se gitar a 3,5 km mèi au mijorn que'u son bocau actuau. N’i avè ací enqüèra nada damorança . Per projècte d’assaniment deu parçan, uu' permèra temptativa de redreçament de le mair deu Corrènt qu'estot hèita de 1835 dinc a 1838 dab paus en dobla e tripla cordèra. Aqueth piquetatge que's confirmèt insufisent : le paishèra qu'estot emportada e lo flumi que's tornèt a derivar e se tornar gitar dens Mar grana au nivèu deus estanhs de le Malhoèira. Un camin dirècte a le plaja qu'estot creat e que tròban tralha de l’origina de l'estacion balneària de cap a le fin de l'Empire Sigond. L’obratge de Pau Joanne que marca le preséncia d’uu' capèra que hasot bastir Victòr Marrast (permèr consol de Mamisan de 1860 dinc a 1870) de le soa pòcha, d’un establiment de banhs cauds a aiga salada e deus permèrs "chalets" sus le duna nòrd. De 1871 dinc a 1873 navèras elaboracions qu'estoren hèitas dab l’edificacion d’uu' paishèra en blòcs de cement qui barrèt le divagacion de le mair deu Corrènt. Uu' dobla còrda de paus « copa-èrsas » (camas de pins en·honçadas a le malhuca) parallèla au rivatge qu'es hicada en plaça dens les anadas 1880 a l'encòp de l'elaboracion de proteccion de le duna. Que seràn durant longas anadas los principaus obratges de defensa de cap a Mar grana sus le plaja. Au bocau uu' simpla lindra qu'arreliga les duas arribèras deu Corrènt, pui un pont a dobla via (rotèr e camin de hèr) qu'es bastit en 1907, melhorat en 1954, pui tornat bastir en 2001 en medís temps que son adobadas unqüèra les paishèras nòrd e sud. L’episòdi remirable de l’ivèrn 2013/2014 e le soa succession de maishantas ventòrlas que nos bremba que d’autas maishantas tempestadas qu'an assautat los nòsts rivatges desempús l'entrada deu sègle passat, roinants l’establiment de banhs de mar sus le plaja nòrd, o com en 1924, aigants le gara e copants le linha de camin de hèr. Per manca d’enterten, qu'an a véder duvas horadadas dens le paishèra sud, avienguda deu Corrènt en 1952 e au ras deu bocau en 1955. Trabalhs estoren realizats sus l’obratge en 1958. 

Les ANADAS 60

Mantuvas violentas tempestadas que's son seguidas de 1959 dinc a 1961, pui en 1965-1966 suu litorau qu'estot l'encausa de domaus màgers, en particular sus le plaja nòrd de l'estation balneària de Mamisan. Qu'es tabé ad aquera epòca, que'n seguida d'uu' deliberacion unanima deu Conselh municipau en data deu 5 mai 1961 que seràn bastits mantuns obratges d'aparament contre Mar grana. Çò qui constituís uei le paishèra nòrd deu Corrènt qu'es d'aviada concebut com un nas, lo n°1 en enrocament parallèle a le paishèra sud e d’uu' longor de 260 mètres. Dab dus auts nas, los n°2 e 3, implantats mèi a bisa, que devèn constituir un sistèma permetants de fixar lo sable e de manténer lo nivèu de le plaja au-dessús deu nivèu de les hautas mars de vivas aigas, acessants atau le duna. Los caps n°2 e 3 qu'estoren bastits en 1961 e 1966 mes n’èran pas pro a conténer los assauts de Mar grana en octobre 1966. Retengut per l’Estat, lo cap n°1 que serà fin finau bastit en 1967 dab uu' longor totau de 350 mètres, retengut per l’Estat, inferior aus trabalhs qui estoren lavetz envisatjats preu Conselh municipau e lo Conselh generau de las Lanas : 415 mètres dab un perlongament de 65 mètres de le paishèra sud, per fin de li tornar balhar le soa longor initiau de 1873. L’Aplanada deu Corrènt qu'estot agergada en 1988 mercí au perhiu de plaja mèi favorable qui a permés a le duna de's tornar formar. Le configuracion actuau deu bocau deu Corrènt que data de 2001 quèn lo pont estot tornat bastir, après un estudi de le SOGREAH, les paishèras adobadas dab un cap « copa-èrsas » e le largor de l’exutòri arredusida. Qu'i tórnam aus obratges en 2021-22 sus les duvas paishèras deu bocau.